Utahnahuatlahtolli

Utahnahuatlahtolli
Cenyeliztli	Yutanāhuatlahtōlli
Nahuatiltica
Nahuatililli ipal	ayāc

In utahnahuatlahtōlli^[1] ahnozo utoāztēcatlahtōlli quichīhuah cē tlahtōlli cenyeliztli huel mani Ixachitlān mictlāmpa, īca 2,000,000 tlahtohqueh. Īnelhuayo tlatēctli īpan cequi in huitztlāncihuātlāmpa in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl ahnozo in mictlāntlāpcopa in Mēxihco, in īmaniliztli īpampa in tlahtohqueh huēyi īnnehnemiliz huehcāuh Ānāhuaccopahuīc tlālli. In tāchcāuh tlahtōlli īpan in Mēxihcatlahtohcāyōtl, in tāchcāuh in Ixachitlān Mictlāmpa, ōcatca in nāhuatlahtōlli cē yutanāhuatlahtōlli.

In tōcāitl utoātēcatlahtōlli neahcualihtolo, īpampa in tōcāitl uto ahmocualli ca ītech in Yūtā tlācatiyān, īhuān in āztēcatl ahmocualli ca ītech in nāhuatlahtōlli, Ic in tlein mocemīxnāhuatia in cualli tōcāitl yutanāhuatlahtōlli.

Neneuhcatiliztli

Īpan in yutanāhuatlahtōlli onca cequintin ēpōhualli yutanāhuatlahtōlli, āxcān nemi zanyoh ocachi cequi cēmpōhualli. Motlahtoa īpan Mēxihco, Cōzcatlān, Cuauhtēmallān, Nicānāhuac īhuān Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl.

Tlahtec Neneuhcatiliztli

Ītechpa in tlahtec neneuhcatiliztli in yutanāhuacenyeliztli mīximatcaitta ōne huēyi xeliuhcāyōtl: mictlāmpa (in yuta ahnozo xoxone tlaolōlōlli) īhuān occē huitztlāmpa (Sonora ahnozo mēxihcatl tlaolōlōlli). Cequi huitztlāmpa tlahtōlli motlahtoa īpan in Ānāhuac īhuān in mictlāmpa Mēxihco, inoc in mictlāmpa motlahtoa īpan in Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl. In mochi inīn cenyeliztli mochīhua īca chicuēyi tlalōlōlli, nāhui īpan in xoxonexeliuhcāyōtl īhuān nāhui īpan in sonoraxeliuhcāyōtl. In huehcāuh nāhuaxeliuhcāyōtl, āxcān tlachīhua cē tlanitlalōlōlli īpan in sonoraxeliuhcāyōtl.

Yutanāhuatlahtōlli, Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl

Yuta ahnozo xoxoni xeliuhcāyōtl, motlahtoa īpan Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl, ca:
- Numi panixeliuhcāyōtl:
  - Cihuātlāmpa Numi, quipiya in monotlahtōlli īhuān in mictlāmpa paiutetlahtōlli.
  - Tlahco Numi, quipiya in xoxonitlahtōlli, in timbixatlahtōlli (koso, timbisha) īhuān in comanchetlahtōlli.
  - Huitztlāmpa Numi, quipiya in huitztlāmpa paiutetlahtōlli (ute, chemehuevi)^[2] y el kawaiisutlahtōlli.
- Tübatulabal, īcēntlahtōlli in pakānillahtōlli.
- takic panixeliuhcāyōtl ahnozo huitztlāmpa California, quipiya in tlaolōlōlli:
  - Serrano-Gabriel, quipiya in serranotlahtōlli īhuān in micquitlahtōlli kinatemuktlahtōlli īhuān in gabriellahtōlli.
  - Cupano-Luis, quipiya in luistlahtōlli, in cahuillatlahtōlli īhuān in Kuupangaxwichentlahtōlli.
- Hopi, īcēntlahtōlli in āxcān hopitlahtōlli.

In tlāhtōlli īpan sonora xeliuhcāyōtl ahnozo mēxihcatl xeliuhcāyōtl ca:
- Pimatepēhuah panixeliuhcāyōtl, quipiya in o'odhantlahtōlli ahnozo tlani pima, in tēpēhuanitlahtōlli huitztlāmpa īhuān mictlāmpa, īhuān in tepēcatlahtōlli (micqui).
- Rarámuri-cáhita panixeliuhcāyōtl quipiya:
  - Rarámuri-huarijío, quipiya in rarámuritlahtōlli īhuān in huarijíotlahtōlli.
  - Tubar, tubartlahtōlli.
  - Cáhita, quipiya in el yorentlahtōlli, in yohentlahtōlli īhuān cáhitatlahtōlli
  - Ópataeudeve, quipiya in micquitlahtōlli ópatatlahtōlli, eudevetlahtōlli (dohema, jova o heve).
- naáyaritehutzol panixeliuhcāyōtl ahnozo naayarite panixeliuhcāyōtl quipiya in naáyaritetlahtōlli īhuān in huitzollahtōlli.
- nāhuatl panixeliuhcāyōtl quipiya in nāhuatlahtōlli, pīpillahtōlli īhuān in micqui pochotēcatlahtōlli.

Neneuhquitlahtōlli īpan in yutanāhuatlahtōlli

Tlani moittaltia cequi neneuhquitlahtōlli (cognados) tēpōhualāmatl yutanāhuatlahtōlli ītzalan:

**Yutanāhuatlahtōlli**
	achto-YN	Hopi	Nāhuatl	Huitzol	Comanche	Papago	Pima	Yaqui	Mayo	Raramuri	Huarijio	Pipil
'īxtelohtli'	*pusi	pūsi	ix-	hɨxie	pui	hehewo	vuhi	pūsim	pūsi	busí	pusi	ish
'nacaztli'	*naka	naqvu	nakas-	naka	naki	nahk	naka	nakam	naka	nalá	nahka-	-nakas
'yacatl'	*yaka	yaqa	yaka-			thahk	daka	yeka	yeka	aká	yahka-	-yak
'tēntli'	*tɨni	mo'a	tēn-	teni	tɨpe	chini	teni	tēni	tēni	riní		-ten
'tlantli'	*tamɨ	tama	tlam-	tame	tāma	tahtami	tatami	tamim	tami	ramé	tame-	-tan
'ātemitl'	*'atɨ		atem-	'ate			a'ati	ete	ete		ehte	atimet
'michin'	*mutsi		mich-							musí		michin
'tōtōtl'	*tsūtu	tsiro	tōto-		tosapiti'					churugí	chu'ruki	tutut
'mētztli'	*mītsa	mūyau	mēts-	metsa	mïa	mashath	masadi	mēcha	mēcha	micha	mecha	metzti
'ātl'	*pā'	pāhu	ā-	ha	pā	wa'ig		bā'am	vā'a	bā'wí	pa'wi	at
'tletl'	*tahɨ		tle-	tai			ta'i	taji	tahi		na'i	tet
'nextli'	*nasɨ		nex-	naxi			mahta	naposa	naposa	napisó	nahpiso	neshti
'tōcāitl'	*tek^wa		tōka-				te'ega	team	tewa	riwá	tewa	-tukay
'cochi'	*kotsi		kochi-	kutsi		kohsig	kosia	koche	kōche	kochí	kochi	-kuchi
'īxmati'	*māti		mati				mātia			machí	machi	-ishmati
'itta'₁	*pita		itta					bicha	bicha			-ita
'itta'₂	*tɨwa	tuwa					mātia			ritiwá	tewa
'maca'	*maka		maka				makia	maka	māka			-maka
'tlatla'	*taha		tlatla	tai-				taya	taya	rajá	taha-
'neh(huatl)'	*na'a	nu'	ni-/no-/na	ne	nɨ	ni	āni/in	inepo/ne/ni	inapo	nijé	nē-/ no'o	nu-
'mo-'		'um	mo-		en		am	empo	empo	mujé	amo/ mū	mu-
'āquin'	*'ak^w	hak	āk-		hakarɨ	hedai	heri	jabē	have		ābu	aka
'cē'	*sim-	sūkya	sēm	xewi	sïmï	hemako	hemak		sēun			se
'ōme'	*wō-	lōyom	ōme	huta	waha	gohk	goka	gōi	wōyi	okuá	woka	ume
'ēyi'	*pahayu	pāyom	ēyi	haika	pahi	waik			baih	bikiyá		yey

↑ Īpan in Instituto Lingüístico de Verano, quitōcāitia inīn tlahtōlli cenyeliztli iuh tronco yutonahua.
↑ Un reciente consenso considera que el Paiute meridional, el Ute y el Chemehuevi pueden ser considerados como el mismo idioma (Goddard 1996:7; Miller 1983:121; Mithun 1999:539).

[1] Īpan in Instituto Lingüístico de Verano, quitōcāitia inīn tlahtōlli cenyeliztli iuh tronco yutonahua.

[sopaiute-2] Un reciente consenso considera que el Paiute meridional, el Ute y el Chemehuevi pueden ser considerados como el mismo idioma (Goddard 1996:7; Miller 1983:121; Mithun 1999:539).

[1]

[2]