Peru
Tlacatlahtohcayotl Peru República del Perú Piruw Hapan Llaqta Piruw Suyu | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
In Peru[1] nozo Tlacatlahtocayotl Peru (caxtillahtolli: Perú [peˈɾu]; quechuatlahtolli: Piruw [pʰɪɾʊw]; aimaratlahtolli Piruw [pɪɾʊw]), huehcapan tlacatiyan tlatectli in iquizayampa ipan America. Cuaxochtia no mictlampa ica Ecuador, no huitztlampa ica Bolivia huan Chile, no tonatih icalaquitlampa ica in Pacífico ailhuicatl huan in tonatih iquizatlampa ica Colombia huan Brasil. Itlal quichihuah in tlahuelmayan, huehcapanixtlahuatl huan in Andes tepehuahcan tlatectli motiticanah tonatih icalaquitlampa in Pacífico ailhuicatl huan tonatih iquizatlampa in Amazonas cuauhtlahtli. Ca ce nenepan hueyi tlacatiyan ihuan quipia hueyi necuiltonolli oztocayotl in cemanahuac.[2][3]
In Huehcauh Peru omochihqueh miec altepetiliztli ixquichca in Caral-Supe ipan 3200 y. C. In Incatlahtocayotl otlatzacuih nican tlacameh intlahtohcoyo cihuatlampa in America in macuilpohualxiuhcopahuic XV. In tlatocani macuilpohualxihuitl, omochiuh in itlalpololiz in Incatlahtocayotl. Quin in tlalli omocuep ipan tlahtocayotl ipan in Caxtiltecatl Emperadoryotl, omotliliah in tlatlallantataquiliztica in iztac huan coztic teocuitlatl auh oquintlachihuallaneh in nican tlacameh huan tliltiqueh tlatlacohtli in oztotatacacpan huan in tlatquihuahcan. In Borbonyotl tlapahpatlaliztli in macuilpohualxiuhpan XVIII oquichiuh miac neahcomanaliztli in tepoloani tepachohhuic, in aquin hueyi teixiptlahtiliztli ocatca in Túpac Amaru II iahtetlacamachiliz.[4]
Ica in Caxtillan motlacuiliztli huan in nahuatillaliliztli ipan 1821, omotitican in tlanemiliztli in altepetl monahuatiliztli in America tlalli. Omotenquixtia in tlacaxoxouhcayotl ipan 1821 huan oquichiuh ipan in Ayacucho nehcaliliztli in oiuh exihuitl.[5] In tlacatiyan ocatca necuitlacuepalizpan huan in yaotemanaliztli ixquichca in necuiltonoliztli huan in Ipan Cuitlatl itlatemohuiliz, otlan achi in ayamo in Pacífico yaoyotl. In quin in yaoyotl, omotlaliah achitepacholiztli altepehuahcayotl in onen ixquichca in Mahtlactli huan ce xihuitl itlamiliz. In tlatoquilih tlacatepacholiztli oquincotonqueh miac tlahtocayotl tlatzohtzonaliztli.[6]
Tlaltocayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Inin tlacatiyan tlapia quechuatlahtolli, in tocayotl ic hueytlahtoani tlein ochantiaya ipan Panama tlalli huan oquipololo Panama hueyatl canahpa Chile notocayotia Piruw nozo Biruw. Nahuatlahtoltica huehcauh camanalli Pelon[7][8]
Huehcapatlahtoliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Huehuecauh tlamantli nicān Peru ica tlacayotica 65,000 xihuitl icuitlapan cenca cahuitl zatepan in tlacah opanoh itech Bering tlalcamatl canahpa America Mictlampa zanno America Huitztlampa. Nican onamiquih tlacatl Piccaicasa ihtic techcopa Piquimachay oztoyotl, ipan axcan tlahtocaltepetl Ayacucho.
In arqueología machtiliztli quihto itech yanno inic ce chihualtlacayotl ipan Peru, quemeh caraltecatl, nazcatl, mochicatl, chimucatl, paracatecatl, chavincatecatl, huari tepitzin altepetl huan ohcequin tlahtocayotl quemeh Tihuanaco, Chincha, Lima huan Cuizmanco tlen oquipololo ipampa Inca hueyitlahtohcayotl.
Chihualtlacayotl Huari otlachihualoc ce tezcatl ihtic hueyitlahtohcayotl incatecatl quenin oacicoh canahpa axcan Colombia, Ecuador, Bolivia huan Chile, inin chihuatlacayotl cinpixcayotl, Peru ichcapixcayotl huan calpollalpixcayotl. Achtotipan icaxtiltlapolololiz in Mahtlacpohualxihuitl 16, Cusco itecuacan. In ca hueyitlahtocayotl catca, Peru in yolotl itech Andes tepehuahcan. Oncan quipia altepehuecauh quemeh Machu Picchu altepeticpac.
In 1821 xiuhpan, Peru tlalli quipia icelcatiyo itech Caxtillan ican hueyitlahtohcayotl ipan Virreyotl Peru motocayotia īpampa caxtiltecah ica Lima itecuacan.
Ohcepa otlatlani Alianza Popular Revolucionaria Americana (APRA) nicpampa tlahtocateixiptla Alan García ixpan ipampa Pedro Castillo ihuicpa Partido Nacionalista nican in Peru.
Tlalticpacmatiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
![]() |
Pacífico ailhuicatl | ![]() |
![]() ![]() |
![]() |
Pacífico ailhuicatl | ![]() |
![]() | ||
![]() ![]() ![]() | ||||
![]() | ||||
Pacífico ailhuicatl | ![]() |
![]() |
Hueyitlalpan ixtli ca 1,959,248 km² huan tlalhuactlixtli 5,127 km². Ianahua tlatlamachiyotiani 11,122 km. Ca miaquin tlalhuactli. Cuaxochtia canahpa mictlampa ica Andes tepehuahcan, canahpa huiztlampa no Andes tepehuahcan, canahpa iquizatlampa no Amazonas cuauhtlahtli huan canahpa icalaquitlampa no Pacífico ailhuicatl.
Peru cemictica cuaxotia mictlampa ica Ecuador ihuan Colombia, In Atoyatl Amazonas pano ipan hueyixtlahuac cuauhtlacamac canahpa Colombia, Brasil huan Bolivia ce tlalli cenca azoquiyotic ca. In ompa cuaxtia huitztlampa no Chile ihuan Bolivia ipampa Andes Tepetlahco.
Tepeliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Quipia nahui onohuayan quemeh Andes tepehuahcan huitztlampa canahpa Mictampa itzatlan Chile, Bolivia huan Ecuador; noihqui ihuehcapan altitud in ca in cepayauhtepetl Huascarán ica 6,600 m. in hueyic tepetl ocachi ahco ipan Peru tlalli. Ohce yoliztlalpan noyuhqui nican tlalli in ahco pani ixtlahuatl hasta in atoyatl Amazonas in ompa tlapcopampa, in Andes tepehuahcan iquiziyampa tlen nemi ihuic Pacífico ailhuicatl.
In tepeliztli ocachi hueyic ipan Peru quitoznequi Huascarán, nelihuehcapanca ompa in tepehuahcan moihtoa Cordillera de los Andes ica de altitud 6960,8 m s. n. m. tliltetl ocachi hueyic ipan America. Occequin tepetl cateh Pissis (6882 m s. n. m.) ipan La Rioja, in Ojos del Salado (6864 m s. n. m.) ipan Catamarca, in tepetl Bonete Chico (6850 m s. n. m.) ipan La Rioja, in cerro Tupungato (6800 m s. n. m.) ipan Mendoza, in cerro Mercedario (6770 m s. n. m.) ipan San Juan. Los Andes ca ompa Neuquén, in tletepetl Lanín (3776 m s. n. m.) ipan Neuquén, in tepetl Tronador (3478 m s. n. m.) ipan Río Negro huan in tepetl Fitz Roy nozo Chaltén (3405 m s. n. m.) ipan Santa Cruz; cempohualli tepetl ochachi hueyic ompa Patagonia.
Yeyantli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Nican tlalli quipia yei yeyantli, in ompa Pacífico ailhuicatl huacqui huan teotlalli, tlalnepantlah cenca tepetlaltic huan iquiziyampa cenca cuauhtlamacac in Amazonia.
Nican yeyantli ahmoneuhqui ipan mochi Peru, inon tlacatiyan ica tepetic, huacqui yeyantli ica miac hueyi tepetl, in xopantlan ahmo quiyahuitl ica ixachi tonayoh īpan ahco totonilmachioyotl[9]. Nican mictlampa ixachi xoxoctic ihuan tepeyoh ica chicahuac ehcatl ihuicpa Pacífico ailhuicatl mah tlahtocayoh cuauhtlah In Andes in ompa Caxamarca, Ancax huan Cuzco. Nochipa tepetlampa quipia miac cuauhtlah cepayauhtic. In caxtiltencalixcuatl ica Bolivia huan Chile In tepetlah Andes ca in Pani Ixtlahuatl, ce yeyantli cenca tepeyohtic in yuh Sierra de Costera, Sierra Central ihuan Amazonia, tlen atlacomolli quipia ixachi ātl en forma de atemoctli ihuan atoyatl īpan tlani temperatura. Quiyauhtlah yeyantli ompa atentli Ucayali huan atentli Loreto.
Ipan no tlahcopampa zacatlan ica ehcahuacqui, Peru nican quipia ixtlahuatl huan tepetzintli pani atlacomolco itech Lima tlalli. In huaccaixtlahuatl[tyml. 1]. nican tlacatiyan Ica huan tlalhuactli Chimbote ca, quemeh tlahtocayoh Paracas ayollohco ipan Corriente de Humboldt in ompa Pacífico ailhuicatl.
Yoliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Nican Peru quipia cuauhtontli nehpapan, quemeh araucaria, copalcuahuitl, teonochtli, nohpalli, calden huan occequin.
No xiquitta Peru quipia totomeh quemeh peruichcatl, tzopilocuauhtli, cozcacuauhtli, tozantochtli, noihqui quipiya yolcameh chichinimeh peruichcatl, alpaca, huanaco, huicuna, huemul, azcacoyotl, miztli, ocelotl, ayotochtli, hueyimichin, amiztli huan occequin.
Teyacanaliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Peru ixeliuhca[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Peru ixeliuhca | |||
Tlalxeliuhcayotl | Chanehqueh (2005) | Tlaixpayotl (km²) | Tecuacan |
Tlācatlahtohcāyōtl Peru | 44 108 530 | 504 645 | Lima |
1. Amazonas | 8 202 220 | 87 268 | Chachapoyas |
2. Ancax | 1 326 918 | 47 179 | Huaraz |
3. Apurimac | 1 080 138 | 10 603 | Abancay |
4. Arequipa | 1 071 221 | 4 992 | Arequipa |
5. Ayacucho | 2 075 968 | 7 447 | Ayacucho |
6. Caxamarca | 582 138 | 5 221 | Caxamarca |
7. Cuzco | 7 364 078 | 32 114 | Cuzco |
8. Huancavelica | 2 553 301 | 94 223 | Huancavelica |
9. Huanuco | 2 043 100 | 79 463 | Huanuco |
10. Ica | 2 783 100 | 29 574 | Ica |
11. Junín | 1 097 744 | 41 634 | Huancayo |
12. La Libertad | 317 501 | 5 045 | Trujillo |
13. Lambayeque | 6 271 638 | 8 021 | Chiclayo |
14. Lima | 1 426 109 | 11 313 | Lima |
15. Loreto | 619 114 | 10 391 | Iquitos |
16. Madre de Dios | 5 029 601 | 23 255 | Puerto Maldonado |
17. Moquegua | 2 155 546 | 7 234 | Moquegua |
18. Pasco | 78 320 | 19 | Cerro de Pasco |
19. Piura | 71 339 | 12 | Piura |
20. Puno | 78 320 | 19 | Puno |
21. San Martín | 71 339 | 12 | Moyobamba |
22. Tacna | 78 320 | 19 | Tacna |
23. Tumbes | 71 339 | 12 | Tumbes |
24. Ucayali | 78 320 | 19 | Pucallpa |
Tequitiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Peru ce tequitiliztli ipan America itech temocpan huan itomin Sol (Tonatih). Peru tequitiliztli tequipanoa ic tlaquixtilli tlalpixcayotl ica inic ce ichcapixcayotl ipan Andes Tepehuahcan, noyuhqui inic ome tequipanolli pia ce acalquixohuahyan itequipanoliz in ompa Callao.
Occequin perutecah quipiyah hueyi tequipanolli in tlalpixcayotl achtoh incayotl cahuitl, axcan quipiyah ohce tlapixcayotl ipampa cafecacahuatl (inic ome hueyicauh ipan tlalticpactli), tzapalolli, tzopelacatl, cintli, acintli, camohtli, limaxocotl, ichcatl, nohuan pitzopixcayotl, cahuayohpixcayotl, cuacuahuehpixcayotl, ichcapixcayotl, pipiyolpixcayotl, inompan coyonimatiliztli tlaquixtilli teconalli, coztic teocuitlatl, tliltepoztli, amochitl, temetztli, Iztactepoztli, platino huan chalchihuitl.
Chanehmatiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Ica 28 220 764 chanehqueh, Peru ce tlacatiyan icampa miac chanequeh ipan America Huitztlampa.
Tlamachtiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In Peru quipia caltlamachtiloyan tlen itocah temachtiloyan quipixtoc conemeh, oquichpilmeh huan cihuapilmeh, huan cicuacemeh tlamachtiyanih huan ce tlamachtiltlayacanquetl, huan ni caltlamactiloyan quipiah Universidad Católica de Lima ica yani molehuiya huan ihquinoh quicencahua cualli tlamachtiltequitl.
Nohquiah quipia calnechicoltlamachtiltequitl, campa quinceliah tlen cehcanoc coneh ehuanih noponah quintlamacah huan cochih iztoqueh 56,000 telchpocah huan ponah inmaco iztoqueh ome tlamachtianih tlen quintlaliah ni conemeh. No quiya iztoque ome tlamachtianih. Noquia tlapalehuia ipan caltlamachtilnechicoltequitl.
Tequinemiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Cah huēyi cuīcatl "Yaw Kuntur".
Diablada ipan Puno.
No xiquitta[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Toquiliztequitl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- ↑ Chimalpahin Cuauhtlehuanitzin yeh oquihcuiloh Peru, Perù, Perũ, Pirù no huan Pirũ ipan Annals of his Time.
- ↑ Perú: País Megadiverso, Servicio Nacional de Áreas Naturales Protegidas.
- ↑ Recurso Mineral, Ministerio de Agricultura y Riego (Perú)|Ministerio de Agricultura y Riego del Perú.
- ↑ El País, “La rebelión de Tupác Amaru II cambió España”.
- ↑ Banco de la República La independencia del Perú. (caxtillantlahtolcopa)
- ↑ Globovisión, Latinoamérica y los golpes de Estado, 8 metztli mayo xiuhpan 2022. (caxtillantlahtolcopa)
- ↑ James Lockhart, Susan Schroeder huan Doris Namala oquiteneuh in tlen manel Chimalpahin cuecuel oquihcuilohqueh Peru machiyotica ipan in u, ye ahmo quitenehua yacayotl tozquinehnehuiliztli, manel miec nahuatlacah oquihcuilohqueh pelon.
- ↑ Francisco Hernández. oquihcuiloh Pelon ipan in tlahtolli Pelon Mexixquilitl, Pelon Chilli huan Pelon ichcatl oqvichtli ipan Rerum Medicarum Novae Hispaniae Thesaurus
- ↑ Quihtoznequi temperatura
Tlahtolcaquiliztiloni[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- ↑ Amaquehmecan nahuatlahtolcopa quihtoznequi desierto.
Occe necuazaloliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Tlacatiyan Antigua huan Barbuda •
Argentina •
Bahamas •
Barbados •
Belice •
Bolivia •
Brasil •
Canada •
Chile •
Colombia •
Costa Rica •
Cuauhtemalah •
Cuba •
Cozcatlan •
Dominica •
Dominicotlahtohcayotl •
Ecuador •
Granada •
Guyana •
Haiti •
Honduras •
Jamaica •
Mexihco •
Nicanahuac •
Panama •
Paraguay •
Peru •
San Vicente huan Granadinas •
San Cristobal huan Nevis •
Santa Lucia •
Surinam •
Tlahtohcayotl in Cepanca •
Trinidad huan Tobago •
Uruguay •
Venezuela
Altepetlianca
Bermudas • Clipperton • Groenlandia • Guadalupe • Malvinas