Nawatlahtolli

NHE

NCH

NHN

PPL

Nawatl / mexkatl
Nāwatlahtōlli, mexikatlahtolli, mexkatl, mexikanoh, mehkanohtlahtol, masewaltlahtol
Nawatlahtolli pan tlaltepaktli
Tlayolmelawalistli
Mosaniloa pan	Mexko Nemachiyōtīlli:USA  Koskatlan Nemachiyōtīlli:GTM  Ondoras
Tlahtohkayotl	Kwetlaxkoapan, Chalchiwehkan, Hidalgo, Guerrero, San Luis Potosí, Tlatilantli Mexko, Nuevo León, Altepetl Mexko, Morelos, Tlaxkallan, Xalixko, Tamaolipan, Waxyakak, Michwahkan, Doranko, Nayarit wan sekinok.
Tlahtoanih	1 651 958
Tlatektli	Inintsalan 400 achtomeh (Ethnologue, 2013)
Tlahtolkwawitl	Yotonawatlahtolli   Witstlanpa     Nawatlahtolkwawitl       Mexikatlahtolli
Tlahkwilolistli	Latintlahkwilolli (wahkawkiya ika mexihkatlahkwilolli)
Tlanawatiltika
Itekpantlahtol	Mexko
Nawatililo ipal	Tlallamiktli tlen Masewaltlahtolmeh Academia Veracruzana de las Lenguas Indígenas Sakatlan Masewaltlallamikkan Nawatlahtolneskaltiloyan
Machiyotl
ISO 639-2	nah
ISO 639-3	Sehse kalpoltlahtolli iyoka kipiya se imachiyo

Ne nawatlahtolli (nhe: [ˈnaːwat͡ɬ]), no mexkatlahtolli​ so mexikanoh (nhe: [meʃiˈkanoo̥]), se yotonawatlahtolli tlen mosaniloa pan Mexko, pan Xiktlalli wan sekin chinankomeh pan Estadosonidos. Momattok eltok sankemman v weyixiwikawitl, maske kenwak nawatl pewki mosaniloa kemman moxexelohkeh (c. iii weyixiwikawitl) yotonawatlahtolli witstlanpa wan wewehnawatlahtolli. Naman, mexikatlahtolli eli masewaltlahtolli tlen mexkoewanih kamatih achiyok keha sekinokeh, pampa itstokeh ome miyones tlahtoanih, achi nochimeh ome tlahtolli ika kastiahtlahtolli so eyi ika inglestlahtolli.

Ipan v wan vi weyixiwikawitl pan Mesoamerikah, Koyotlatelko itlallamikilis kiweyakilihki mexkatl pan Eje Neovolcánico wan Pasifiko Weyiatl. Yeka neskeh pochotekatlahtolli wan koskatekatlahtolli (ne nawatl katli mosaniloa pan Xiktlalli), maske san koskatekatl nokka mosaniloa (pan Koskatlan). Mokwapki lingua franca tlen altepetinih, ipampa tepanekah, toltekatlakameh wan tenochkah (inihwantin pan xv wxk.). Kitekiwiayayah nochipa, yeka tlaloxtli kisenkwik Anawak Tlalli.

Achtopa kaxtiltekahmeh wan tlaxkaltekahmeh teetlalkwihkwilistli tlen Exkan Tlahtoloyan, tenochkah nowkiya kitlalkwihkwikeh miak tlalli pan naman Mexko tlalxihtli. Teipan teetlalkwihkwilistli tlen Tenochtitlan, mexikanoh mopewaltih moihkwilos latintlahkwiloltika. Iwkinon, yankwik kaxtiltekahmeh pewkeh kinihkwilohkeh miakin sasanilmeh, xochikwikameh wan amatsitsin inintsalan xvi wan xviii weyixiwikawitl. Miak masewalmeh san kitekiwihkeh Tenochtitlan ikalpoltlahtol (itokah nawatl tlen wahkapatl) para tlahkwiloseh pampa eliyaya tekpiltlahtolli pan Exkan Tlahtoloyan, maske kemmantika no motekiwihkeh sekinok. Ipampa tenyoh tlatekiwilistli tlen nawatlahtolli, weyitlahtoani Felipe II tlen España kimachiyotihki mexkatl Virreiyotl Yankwik España itekpantlahtol pan xiwitl 1570.

Naman, onkah nelmiak kalpoltlahtolli katli saniloah masewaltlakameh tlen ewah Mexko tlalxihtli wan Ayollohko Mexko. Pampa nawatlahtolli se wextlahtolli, kalpoltlahtolli ya tlamantik. Ipan Waxtekapan Tlalli itstokeh nelmiakeh nawatlahtoanih (achiyok keha seyok kampaweli pan Mexko Tlalli), yeka onkah miak tlahkwilolli ika Waxtekapan nawatlahtolli pan teposamatinih. Onkah sekinok kalpoltlahtolli ika miakeh tlahtoanih, inintokah Guerrero nawatl, Awilisapan nawatl, Akaxochitlan nawatl, Teowahkan nawatl wan Sakapowaxtlan nawatl. Kalpoltlahtolli ya tlamantik ika keskin wahkatlahtolli so kastiahtlahtoltlanewilmeh sehse kipiyah. Tlahko nawatlahtolli (tlen Mexko tlalxihtli) iwikal ken nawatl tlen wahkapatl achiyok keha sekinok kalpoltlahtolmeh.

Ipampa Tlanawatilli ika Ininmelawkayo tlen masewaltlakameh ika inintlahtol, amatlamoyawalli pan xiwitl 2003, kastiah, mexkatl, yokatekatl wan sekinok 66 tlahtolli sansemeh ika tlanawatillotl. Ipan noviempreh tlen 2020, neski se yankwik tlanawatilli tlen kintlalki nochin tlahtolmeh Mexko itekpantlahtolwan. Naman, ne nawatlahtolli mosaniloa pan 17 tlen 31 tlatilantli tlen Mexko Tlalli (Kwetlaxkoapan, Hidalgo, Chalchiwehkan, San Luis Potosí, Waxyakak, Ahkolman, Doranko, Guerrero, Xalixko, Michwahkan, Morelos, Nayarit, Tlapachko, Nuevo León, Tlaxkallan, Tamaolipan, Tlatilantli Mexko), Altepetl Mexko wan Estadosonidos.

Tlahtoltokayotl

( xikkaki; nhe: [naːwat͡ɬahˈtollɪˀ])

Tlahtolkwawitl

Árbol genealógico del náhuatl

Ne nawatl se yutanawatlahtolli, se tlajtolsenyelistli itech Aridoamerika. Inin senyelistli xelotok ika «yutanauatlajtoli ayamiktlan» uan «yutanauatlajtoli uitstlan». Onto kuaumaitl xelotok ika seyok tlajtolkuauitl, kan «nauatl panixeliukayotl» kipia in nauatlajtoli/mexikatlajtoli (ika ikalpolajtoluan), pipilajtoli iuan pochotekatlajtoli. No nauatlajtoli xelotok ika Nauatl Ikalakiani iuan Nauatl Ikisayo.

Nemiliskayotl

Nauatl itlalkapan

In nauatlajtoli (ika uakapatl nāhuatlahtōlli) kijtosneki "tlajtoli tlein naua". Okatka atleinemik frankatlajtoli itech Mesoamerika iuikpa makuilpoualxiuitl VII ixkichka makuilpoualxiuitl XVI. No okatka mexikaj uan tlaxkaltekaj itlajtol, ipampa in tlajtoli motoka mexikatlajtoli noijki. Achtotipan kaxtiltekaj, nauatl itlajkuilolis mexikatlajkuilolistli. Maski miaktin tlajkuiloltin tlapopolotokej iuikpa Kaxtiltekapeuali tlen Mexikaj, kena onkatej tlajkuiloltin iu Nesaualkoyotl ixochikuikauan uan sasanili Nikan Mopoua (ika uakapatl Nicān Mopōhua).

Satepan kaxtiltekapeuali, nauatl itlajkuilolis latinotlajkuilolistli, ika neluayotl in ispantlajtoli tlen makuilpoualxiuitl XVI itlajkuilolis. Ipampa miaktin kamanaltin uan tokamej moijkuiloaj ika tlajkuilolistli tlen uakapatl, maski tlajtoltsatsilistli tlen ispantlajtoli opatlak. Iu machiotl: Mexiko ika ispantlajtoli motoka México (achtotipan, in x, otsats /ʃ/, maski ika nauatlajtoli axkantika tsatsi ijkin).

Juan de Zumárraga, se Fransisko teopixki, uan achto obispo tlen Tenochtitlan, oualikak tlateposkuiloli ipan Yankuik Ispanian. Ipampa inin, Alonso de Molina okijkuilo Doctrina cristiana breve traducida en lengua mexicana ika nauatl ipan 1546.

Teopixki Andrés de Olmos, Zumárraga iikniu uan se iuani maseuali ipan mexikatlajtolmatilistli, okatka achto ka okijkuilo se netlajtolmachitilistli ika nauatl. Seyok netlajtolmachitilistli, tlen 1645, omomanili noijki inik machitilistli tlen nauatl. No Miguel de Guevara okijkuilo se nauatlajtololistli, axkantika poliuini.

Axkantika, nauatlajtoli kiuejkatlaxtia nauatl tlen makuilpoualxiuitl XVI, ipampa okimochiu in yankuik tlajkuilolistli, tlein momanilia ika ometlajtouapaualistli ipan maseualnepentlatkikayomej. Yesej axkipia miek tlauelkaktli itechpa nauatl tlen uakapatl iixtlamatkiuan, no axneneukayomej kalpolajtoltin intsalan.

Miaktin tlakatianmej itokauan ika ispantlajtoli uan sekinoj tlajtoltin ipan Semanauak ualaj tlen nauatlajtoli: Mexiko, Kuautemalan, Nikanauak. Onkatej miaktin tokamej ualaj tlen mexikatlajtoli ipan Mexiko uan sekinoj tlajtokayomej ipan Tlajko Amerika.

Kalpoltlahtolmeh

Nauatlajtoli ikalpoltlajtoluan

In tlajtoli motlajtoa ipan Tlajtokayotl Mexiko, Puebla, Guerrero, Hidalgo, Veracruz, Uaxyakak, Durango, Morelos, Tlaxkalan, San Luis Potosí, Altepetl Mexiko, Michuakan uan Xalixko. Inin ikalpolajtoluan:

• Tlajko nauatlajtoli (nhn)
• Tlajko Kuextekapan (nch)
• Tlajko Puebla (ncx)
• Nauatlajtoli tlen Uakapatl (nci)
• Koatepek (naz)
• Durango (azd)
• Tlapkopa Kuextekapan (nhe)
• Guerrero (ngu)
• Itepetlaj (azz)
• Istmo Mekayapan iuan Tatauikapan (nhx)
• Uaxkalejkan (nhq)
• Istmo Koxolijakak (nhk)
• Istmo Pachapan (nhp)
• Michuakan (ncl)
• Morelos (nhm)
• Miktlampa Uaxyakak (nhy)
• Miktlampa Puebla (ncj)
• Ometepek (nht)
• Auilisapan (nlv)
• Santa María la Alta (nhz)
• Tliltepetl (nsu)
• Uitstlantlapkopa Puebla (npl)
• Tabasko (nhc)
• Temaskaltepek (nhv)
• Tetelsinko (nhg)
• Tlamakasapan (nuz)
• Siuatlampa Kuextekapan (nhw)
• Sakatlan-Auakatlan-Tepetsintlan (nhi)
• Pipilajtoli (ppl)

Nowkiya xikitta

• Kastiahtlahtolmeh pan mexkatl
• Tlahtolmeh pan Mexko

Kampa motemohki

• Molina, Alonso de., Vocabulario En Lengua Mexicana y Castellana. 1571[1]
• Arenas, Pedro de., Vocabulario manual de las lenguas castellana y mexicana. 1611 Tepoztlatlahcuilōlli: Mēxihco, 1982
• Garibay, Ángel Ma., Llave del Náhuatl. Porrúa, México, [1940] 1999.
• Kartunnen, Frances, Apéndice: Mowentike Chalman/Los Peregrinos de Chalma de Jean Charlot, Renvall Institute, Universidad de Helsinki.
• Sullivan, Thelma D., Compendio de la Gramática Náhuatl, Universidad Nacional Autónoma de México, [1976] 1992.
• Kaufman, Terrence, "The history of the Nawa language group from the earliest times to the sixteenth century: some initial results", 2001 [2]