Mexko (nch)

Īhuīcpa Huiquipedia, in yōllōxoxouhqui cēntlamatilizāmoxtli


                 

Nemachiyōtīlli:Ueyitlali Mexko nos Tlasentili Tlatokajyotl Mexko ([ˈmeːʃko]) (moijtoa kaxtilantlajtoltika México, mayatlajtolkopa Meejiko, mixtekatlajtolkopa Ñuu Ko'yo, otontlajtolkopa M'onda, totonakatlajtolkopa Méjiko uan tekiuajyotl itoca Estados Unidos Mexicanos), se altepetlali ipan Amerika ueyitlali, kinepa ajkopak Estados Unidos, inepa Guatemala uan Belice, iatenkopa Caribe ueyatl, Mexko anepalko uan Pacífico Ueyatl. Mexkotlali noxelojtok ika sempouali uan majtlaktli uan ome tlajtokayomej, ikua altepetl itokaj Mexkoaltepetl ueyichinanko.

In ueyitlali kipia iixten tlen 1 964 375 km²,[1] Mexko tlen nik makuil ueyitlali ueyik nika Amerika tlali, tlen majtlaktli uan naui tachkauj ueyi tlen nochi tlaltipaktli. Ika 130 miyones maseualmej, Mexko tlen nik majtlaktli ueyitlali ika chanejkej ipan tlaltipak. Kipiya 69 tekpantlajtoli, instalan inin, kaxtilantlajtoli miak tlajtoua ikoyotlajtol, nauatlajtoli, yukatekatlajtoli, mixtekatlajtoli, tseltaltlajtoli, tsotsiltlajtoli, tsapotekatlajtoli, otontlajtoli, totonakatlajtoli, masauatlajtoli uan no onkaj maseualtlajtolmej tlen a chichica ipan nochi tlaltipaktli.[2]

Tlaltokayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]

San niman ipampa inon ueyitlali, motoka «Mexko», sanse itoka ipampa ialtepetikpak Mexihco-Tenochtitlan. Okseki kineltokaj eua «Mexitl» nos tekpilitlajtoli «Mexihtli» (se Huitzilopochtli itokaj) ijkuilok ipampa teopixketl tataj Bernardino de Sahagún. Itsintli ni ueuej nauatlajtoli Mexko kisa ipan: mexkali, nauatlajtokopa metl kej peualistli me-, xiktli kej peualistli xik-, iuan ko uala ipan tlalpan, uajka Mexko ipan nauatlajtoli nojkia kimachilia kej “tlali Mexiktli”.

In çã çe mitoa mexicatl: in miequin mitoa, mexica. Inin tocaitl mexicatl: itech quiça in tocaitl Mecitli. me, q.n. Metl, citli in tochin, citli: mitozquia meçicatl, ic onixpoliui in mitoa, Mexicatl: in iuhca nenonotzalli, in tlamacazqui, in quinoaliacan mexica itoca catca Meçitli: quil inic tlacat, quitocaiotique Citli: auh memac in quitecaque, in uncan tetzaoac, ic motocaioti mecitli: auh inin in ooapaoac tlamacazqui teupixqui mochiuh, quil quitlacanotzaia in diablo (Uitzilopochtli): ic cenca quimauiztilique, ioan mochintin quitlacamatque, in iacanaloni: auh in quiniacan in itlapacholhoan, ic motocaiotique Mexica.
Teopixketl tataj Bernardino de Sahagún

Ika nauatlajtoli ipan Kuextekajpan, nawatlajtoanij kitokaxtiaj «Mexko». Inin se tlamanextili tlen tlalokotsoli (se tlajtoli tlen kipoloa se achi itenkakilis) tlen eua «Mexihco». Inon san motekiuia ika ne ueyi altepetl ipan uajkapayotl, maske ika tlajkomexko nauatlajtol nojka motekiuia (no itokaj «Mexico»). Sanpampa san ueyak itokaj Mexko Tlali eltok ipan Tlajtokayomej tlanejtiualmaseualmej mexijkaj, amatlamoyawali ipan xiuitl 1917. Ika kaxtilantlajtolkuepa, ueyak itokaj Estados Unidos Mexicanos.

Uajkapayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Intlaj tikneki tijmatisej keski tlakamej onkaj ipan se tlali axan itech chililijtik in tlaltikpaktli, moneki tikitasej imiyaka in achtotlakatl onkaj Amerika semantok tlali, onenemik pampaj okse ni sesentik tlali, nochi poyoltik uan sesek. Maseualmej san keman onkaj tiualajkej naman ni Mexko Tlali yesej 30 000 xiuitl. Ipan 9000 a. C., mochiua iteyoleualis ika tlapixkalistli kemej tlen ayojtli, etl, chili uan uaxin ipan Teouajkan uan Tepeyoh ompaj axan Tamaulipas tlajyokayotl. Kanaj in tlapixkalistli itech sintli mochiujki xiujpan 5000 a. C., yekaj maseualmej peujkej ualmotlalijkej moijtoa Mesoamerika tlali. Onkatka eyi ueyi ne onouayan: Oasisamerika, Aridoamerika uan Mesoamerika.

Oasisamerika[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Tlakamej ne ipan Oasisamerika katkaj tlapixkej, ne ijkuak in axkayotl ajmo ouelitik pixkayotl senka kualli uan yajuanti maseualmej onkaj tiualajkej uan itlapixkalis pampaj yajuanti kikua. Tlen nikaltlaketsaj ueyi tsakualko moijtoa Casas Grandes ompa axan Chihuahua tlajtokayotl.[3].

Mesoamerika[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Ueyi olmekatsontekon tlen 2.9 m ipan San Lorenzo, kichiualok ipan 1200 a. C xiuitl.
Ne Pirámide del Sol ipan Teotiuajkan.

Olmekah[xikpatla | xikpatla itsintlan]

San moijtoa Mesoamerika toltekayotl neski ipan 2500 a. C., kemman maseualmej tlen uajkapayotl achtopa sokichiujkej uan tlapixkakej ipan in chinanko[4] uan 1500 a. C.[5] Ipan 1400 a. C., neski ne olmekatoltekayotl in ompa Mesoamerika.[6] Inonkej ixolal okachi tenyoj katkaj La Venta uan Tres Zapotes. Nika tlachiualok in pixkalistli, achtopaj itech tlaoli uan ichkapixkayotl.

Olmekachinanko okachi sosoltik moijtoa San Lorenzo, katka motepantilok xiujpan 1150 a. C. ipan axan Texistepec altepetlali, ompa Coatzacoalcos atlajtempa, ipan Veracruz tlajtokayotl.

Teotiuajnij[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Moijtoa tekpiltlajtokan kauitl nejnemi neski ipan xiuitl 200 yesej 900 d. C., kemman inin kauitl tlamachtijni ompa Mesoamerika llega ueyi itlachiualis. Tlachiualok in ueyi tsakualko, Pirámide del Sol ipan Teotiuajkan ompa naman ne Mexkotlajtokayotl nos Templo de la Serpiente Bicéfala ipan Tikal ompa Chiapas tlajtokayotl.

Tlalixnepantilistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Yolistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Mexko iyolis ka ueyi, kipiya okseki climas, xexeloj in Tropico de Cancer itlal. Nikan kipiya ueyi tepeuajkan, tlalkoajtitlan, uaktok atlali moijtoa kaxtilantlajtoli llanos, kipiya ueyatl uan ueyi atl.

Nikan Mexko kipiya toktli diferentes, kuetlaxochitl, kuapelechxochitl, pochotl, kopalkoajuitl, teonochtli, nejpali, chacha, mexkali, miskitl, okotl, auatl uan okseki.

No xikitaki Mexko kipiya ne totomej kecholtototl, chajma, koajtli, ketsaltototl, noijki kipiya miekin tlapiyalmeh, in chichinimeh tlakamichij, techalotl, tlakaxolotl, masatl, temasatl, mistli, oselotl, ayichochij, ueyimichij, amistli, koatochij, zakatochij uan okseki.

Tepacholistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Ne Mexko tlali se república, representativa, democrática, federal uan laica; tlachiualok ipan Estados libres y soberanos (uan inonkej xexelok altepetlali) ipan nochimej xolal, ne Mexkoaltepetl in kuaitl altepetikpak itech ueyitlali.

In tlakatsi Andrés Manuel López Obrador, ueyi tlanauatiketl itech Mexko Tlalnantli, itoka ikane se poder ejecutivo maski ipan tlanauatilamochtli.

Mexko tlali xexeloj ipan 32 tlatokajyomej.

Tlatokajyotl Ikua altepetl Chanejmej
Aguascalientes Aguascalientes Altepetl 1 184 996
Baja California Mexicali 3 155 070
Baja California Sur La Paz 637 026
Campeche Campeche Altepetl 822 441
Chiyapan Tuxtla Gutiérrez 4 796 580
Chihuahua Chihuahua Altepetl 3 406 465
Coahuila Saltillo 3 055 395
Colima Colima Altepetl 650 555
Durango Durango Altepetl 1 632 934
Guanajuato Guanajuato Altepetl 5 486 372
Guerrero Chilpantsinko 3 388 768
Hidalgo Pachuka 2 665 018
Mexko Toluka 15 175 862
Michuakan Morelia 4 351 037
Morelos Koajnauak 1 777 227
Nayarit Tepic 1 084 979
Nuevo León Monterrey 4 653 458
Oaxaka Oaxaka Altepetl 3 801 962
Puebla Kuetlaxkoapan 5 779 829
Querétaro Querétaro Altepetl 1 827 937
Quintana Roo Mexicali 1 325 578
San Luis Potosí San Luis Potosí Altepetl 2 585 518
Sinaloa Koluakan 2 767 761
Sonora Hermosillo 2 662 480
Tabasco Villahermosa 2 238 603
Tamaulipas Victoria Altepetl 3 268 554
Tlaxkala Tlaxkala Altepetl 1 169 936
Veracruz Xalapan 7 643 194
Xalixko Guadalajara 7 350 682
Yukatan Mérida 1 955 577
Zacatecas Zacatecas Altepetl 1 490 668
Mexkoaltepetl 8 851 080

Ojtilistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Ueyi ojtli Tijuana-Ensenada.

Ne Mexko ueyitlali mokauaj ika --- kilómetros itech nochi tlali, se achi kipia ojtlijtetlajnemilistli, kiijtouaj kikualchichiuaseyaj kitlalisej chapojpotlij ijkino kuali mokauas ayojkana timaseuasej. Oksekin ojtilistli ne tepostotolistli, teposkoalistli axan iluikaojtilistli moijtoa in AEXA.

Chanejpoualistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Altepetl Tlatokajyotl Chanemej
Mexkoaltepetl Mexkoaltepetl 21 804 515
Monterrey Nuevo León 5 341 171
Guadalajara Xalixko 5 268 642
Kuetlaxkoapan Puebla 3 199 530
Toluka Mexkotlatokajyotl 2 353 924
Tijuana Baja California 2 157 853
León Guanajuato 2 139 484
Querétaro Altepetl Querétaro 1 594 212
Juárez Altepetl Chihuahua 1 512 450
Torreón Coahuila 1 434 283

Nenemilis[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Mexikaj nemij ipan okse ueyitlali xiuitl 2020 uan koyomej nemij ipan Mexko tlali 2020 xiuitl.

  • Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl 797.266 tlatojkayotlakamej
  • Cuauhtēmallān 56.810 guatemalatlakamej
  • Venezuela 52.948 venezolanotlakamej
  • Nemachiyōtīlli:COLf 36.234 colombianotlakamej
  • Honduras 35.361 hondurareñotlakamej
  • Nemachiyōtīlli:CUBf 25.976 cubanotlakamej
  • Caxtillān 20.763 españoltlakamej
  • Nemachiyōtīlli:SLVf 19.736 salvadoreñotlakamej
  • Argentina 18.693 argentinotlakamej
  • Canada 12.439 canadiensetlakamej

Neltokilistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Sekij maseualmej tlamantli kineltokaj, kemaj kuali mestloi uan siuatl tlanemiltiaj monejki motlalilis se uitsmalotl ikijnokonetsi axteno ipantis, amoxi techachaj papmpa tixiyotis.

Tech yin ueyialtepej Mexko, moiluitiliaj tonantsi Guadalupe, tonalmej 12 metstli diciembre. Tech yin iluitl monextia miak tamaj tlen ompa mochiua. Tech yin ueyialtepek no se ueli kitas se siuapil tlen tatani uan taisyekana, no kichiua neijtotialis, tatsosonani.

Tlamachtilistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Mexko kipia ueyi kaltlamachtiloyan tlen itokaj “Universidad Nacional Auntónoma de México” UNAM kipixtok uel ichpokamej uan techpocamej.

Tekichiualistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Sintlakuali.

Ipan ni Mexkotlali onkaj miyaj tlalnamikilistli tlen monekij konemej kiixmatisej iuan ijkinoj sanse tonemilis ixnesis, se tlali ika ueyi tlachiualistli.

Tlakualistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Mexko Tlali kipia se ueyi tlakualistli moijtoa, ne Patrimonio Cultural de la Humanidad ipan UNESCO, Nika se tekichiualistli itech sintli, chili, ikane nejpali, tomatl, oksekin, se ueyi tsapotekatl tetlamakaketl moteneua Abigaíl Mendoza itech Teotitlan chantiko opmpa Oaxaka. In tlaoli kitlaxkalia, atoli, tamalmej, bokolmej, totopochtli uan tlaxkalpochochoj, ne sintsin itekichiualis.

Xikitati[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Nelkamanali[xikpatla | xikpatla itsintlan]

  1. «Mexico - Geography». CIA The World Factbook. CIA.
  2. Alfonso González & Mirta A. González, Español para el hispanohablante en los Estados Unidos. (ika kastiahtlahtolli)
  3. Arquelogía Mexicana, Oasisamérica, 9 febrero metstli in xihuatl 2019
  4. López Austin y López Luján, 2001.
  5. Christian Duverger, 2007.
  6. Las fechas son de Pool, 2007: 10.

Amochtemolistli[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Sekinok ueyikaltemitl[xikpatla | xikpatla itsintlan]

Huiquimedia Commons quipia occequin tlahcuilolli
Mexko (nch) itechcopa.


Nemachiyōtīlli:Amerika