Mexko
Mexika Sentik Wexteyowalko Estados Unidos Mexicanos | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Mexko[tyml. 1] (nhe: [ˈmeːʃkoˀ]) (ika kastiah, México; ika mayah, Meejiko; ika mixtekatl, Ñuu Koꞌyo; ika otomitl, Mꞌonda; ika waxtekatl, Labtóm; ika masawah, Bꞌonro) —weyak itokah Mexika Sentik Wexteyowalko— (ika kastiah, Estados Unidos Mexicanos) eli se wexteyowalli pan Amerikah Miktlanpa. Kiꞌihtoa tlanehnewillotl Mexko itekitlanawatil se axkayotl, sentiktlapehpenolpa, axkayotilli, wan moxelohtok ika 31 tlatilantli (wanya ialtepenanyo itokah Altepetl Mexko).[7][8]
Kipiya itlalwi se ixtentli tlen 1 964 375 km²,[9] yeka Mexko eli wexteyowalli tlen mahtlaktli wan nawi weyi pan nochi tlaltepaktli wan tlen makwilli weyi tlen Latinoamerikah. Mopantia miktlanpa ika Estadosonidos (3155 km) wan witstlanpa ika Kwahtemallan (958 km) wan Belis (276 km) ininnepan. Mexko iatentenno, tlen kitlamachiwa 9330 km, mopantia siwatlanpa ika Pasifiko Weyiaxoxowilli wan tlawistlanpa ika Ayollohko Mexko wan Karibe Weyiatl.[9]
Pampa onkak 130 miyones masewalmeh pan xiwitl 2021, Mexko ya wexteyowalli tlen mahtlaktli ika chanehkeh pan tlaltepaktli. Nohkiya, tlen se ika masewaltlakameh pan nochi Amerikah, no ika kastiahtlahtoanih pan nochi tlaltepaktli.[10] Kipiya 69 tekpantlahtolli: se tlahtolli (kastiah) wallaw tlen Eoropah, wan 68 masewaltlahtolli:[11] sekin inintokah mexkatl, mayah, tseltal, tsotsil, mixtekatl, tsapotekatl, otomitl, totonakatl, chol, masatekatl wan waxtekatl. Yeka nohkiya eli weyitlalli tlen chikome ika achiyok tlahtolmeh tlen mosaniloah pan tlaltepaktli.[12]
Itstokehya masewalmeh pan Mexko Tlalli 21 000 xiwihtla.[13] Elki nopa atoktli witstlanpa altepetinih ininchan, keha olmekatlakameh, toltekatlakameh, mayahtlakameh wan mexihkatlakameh. Mokinoh, kaxtiltekahmeh ahsikoh kitlalkwihkwikoh naman ni Mexko Tlalli, wanya sekin altepetinih itlapalewilis katli eliyayah ne tlaxkaltekahmeh, totonakatlakameh wan sekinokeh. Kipewaltih nopa teetlalkwihkwilistli ne Weyitlahtohkayotl Mexihko pan 1527, mochiwki Virreiyotl Yankwik España pan 1535. Nimantsin, yankwik kaxtiltekahmeh nohkiya kintlalkwihkwikeh michwahmeh, navahotlakameh, takalohtlakameh, chichimekah, etc. Ipan 1821, Yankwik España moxexelohki tlen España, ika itokah Tlen Se Mexika Weyitlahtohkayotl, sanpampa sekinok tlalmeh keha Pilipinas, Palaos, Koba wan Poertorriko ayikanah moxexelohkeh. Satepan, yankwik wexteyowalli, ika senkah ikwa altepetl, motokaxtihki Mexko. Ipan tlahko xix weyixiwikawitl, Mexko iteepacholis moxelohki inintsalan liberales wan conservadores. Nohkiya, Mexko kiꞌixpolohki se tlahko itlalwi ipampa netewilli ika Estadosonidos. Teipan, panok se yankwik tlapatlalistli tlen tepacholistli, nopa Tlen Ome Mexika Weyitlahtohkayotl, maske wetski pan xiwitl 1867. Ipan 1910, pewki Mexika Teeahkomanalistli. Ipan 1993, Mexko kifirmarki nopa Ihtonki Tiankiskayotl Sentlalilistli tlen Amerikah Miktlanpa ika Kanata wan Estadosonidos.
Iwkatsan tlatkilistli wan iknoyotl tlawel moxelohtok,[14] Mexko se achiyok kwalli wexteyowalli pan Ispanoamerikah.[15] Nohkiya, Mexko Tlalli eli tlen mahtlaktli wan eyi tlahtohkayotl ika weyi PIB pan nochi tlaltepaktli, san Italiaikah. Kipiya se weyi IDH tlen 0.779.
Tlaltokayotl
San niman moxexelohki tlen España, wexteyowalli pewki tokaxtilo «Mexiko», senkah inintokah ikwa altepetl wan Mexihkatlahtohkayotl ialtepenanyo. Miak masewalmeh kineltokah wallaw tlen «Mexitl» so «Mexihtli» (seyok Witsilopochtli itokah) pampa tiopixketl Bernardino de Sahagún (xvi wxk.) kiꞌihkwilohki ne tokaitl wallaw tlen «Mexih» (tlen metl wan sihtli) ika tsontlanketl -ko.[16]
In çã çe mitoa mexicatl: in miequin mitoa, mexica. Inin tocaitl mexicatl: itech quiça in tocaitl Mecitli. me, q.n. Metl, citli in tochin, citli: mitozquia meçicatl, ic onixpoliui in mitoa, Mexicatl: in iuhca nenonotzalli, in tlamacazqui, in quinoaliacan mexica itoca catca Meçitli: quil inic tlacat, quitocaiotique Citli: auh memac in quitecaque, in uncan tetzaoac, ic motocaioti mecitli: auh inin in ooapaoac tlamacazqui teupixqui mochiuh, quil quitlacanotzaia in diablo (Witsilopochtli): ic cenca quimauiztilique, ioan mochintin quitlacamatque, in iacanaloni: auh in quiniacan in itlapacholhoan, ic motocaiotique Mexica.Tiopixketl Bernardino de Sahagún
Francisco Javier Clavijero kiꞌihtoh nopa tlaltokayotl moneki tlahtolkwapas “kampa nemi Mexih” so “kampa nemi Witsilopochtli”. Kipiwihki pan yané amochtli se tlahtoltlahkwilolli tlen kiꞌihtoa waksan ya kineltokak itlaltokax kihtosnekiyaya “ipan metl ixik”, sanpampa kemman yahaya momachtihki mexihkatlakameh inemiliskayo, momakak kwentah Mexihko kena wallaw tlen Witsilopochtli.[17]
Monextihki 6 tlen noviempreh pan xiwitl 1813, kemman Anawaksenkotilli kikixtihki ne Amatl tlen Amerikah Miktlanpa Itlakaxoxowkayo, tlen se tlatokaxtilistli tlen motekiwihki para kitokaxtis ni wexteyowalli. Inin sansé itokah Yankwik España sankemman Kaxtiltlahtohkayotl weyi iamatlamoyawal Tlanehnewillotl tlen Cádiz kimachiyotihki nochi España itlalwi pan Amerikah Miktlanpa (Weyitlahtohkayotl Kwahtemallan, Koba, Florida, Poertorriko wan Santo Tominkoh —naman Tominkohaxkayotl—).[18][19][20] Satepan, ne Decreto Constitucional para la Libertad de la América Mexicana, amatlamoyawalli pan xiwitl 1814, kipatlak nesé tlaltokaitl ika Mexihko. Ika kastiah, México nohkiya motekiwihki kensé chaneh itokah so tlapantilistli.
Nochi amameh achtopa tlakaxoxowkayotl (Yowallan Tekichiwalli wan Córdoba Sentlalilistli) kitekiwihkeh ome tlaltokaitl (Amerikah Miktlanpa wan Mexika Amerikah), sanpampa kipiwihkeh seyok yankwik, tlen kimachiyotihkeh kensé wexteyowalli itokah: Mexika Weyitlahtohkayotl. Nopa tlaltokaitl motekiwihki pan Amatl tlen Mexika Weyitlahtohkayotl Itlakaxoxowkayo, amatlamoyawalli pan 28 tlen septiempreh pan xiwitl 1821, kemman Mexko kitlanki itlakaxoxowkayo.[21][22][23]
Naman, ika nawatl tlen Waxtlan, ni wexteyowalli itokah Mexko Tlalli, iwkatsan Tlanehnewillotl tlen 1857 kimachiyotihki itokah Mexika Republikah,[24] sanpampa nohkiya motekiwihki Estados Unidos Mexicanos.[25] Ipan Tlanehnewillotl tlen Sentikmasewalmeh, amatlamoyawalli pan xiwitl 1917, momachiyotiah Mexika Sentik Wexteyowalko[26] wan Nechikoltlahtohkayomeh Mexkoewanih,[7] sanmohtoa nawatlahtoanih san kitokaxtiah Mexko.[27] Inin tlamanextilli tlen tlalokotsolli (se tlahtolli tlen kiꞌixpolohki se achi itenkakilis) wallaw tlen «Mexihko». Nopa tlaltokaitl san motekiwia ika nesé weyi altepetl tlen wahkapayotl, maske ika tlahko nawatl nokka motekiwia Mexiko.
Kemman kaxtiltekahmeh ahsikoh Anawak Tlalli, motekiwihkeh mexicano para kitokaxtiseh mexihkatlakatl wan itlahtol. Naman yeka motekiwia «mexikanoh» ika nawatl, sankeh para kintokaxtis mexkoewanih wan nawatlahtolli.[28] Mewkatsan «mexikatl»,[29] iwikal ken «mexkoewketl» so «mexkotlakatl», san motekiwia para kintokaxtis Mexko chanehkeh, wan «mexkatl»,[30] iwikal ken «mexikatlahtolli», motekiwia para kitokaxtis ne nawatl.
Nemiliskayotl
Masewalmeh sankemman onkahtiwallahkeh naman ni Mexko Tlalli 30 000 xiwihtla. Ipan 9000 a. C., mochiwki teeyolewalistli ika tlapixkalistli tlen ayohtli, etl, chilli wan waxin[31] pan Tiowahkan wan Tepeyoh Tamaolipan. Kenwak tlapixkalistli tlen sintli mochiwki pan 5000 a. C., yeka masewalmeh pewkeh walmotlalihkeh pan Mesoamerikah.[32] Onkak eyi weyi tlallamikilistli: Oasisamerikah, Aridoamerikah wan Mesoamerikah.
Mesoamerikah
Olmekatlakameh
Sanmohtoa Mesoamerikah itlallamikilis neski pan 2500 a. C.,[33] kemman masewalmeh tlen wahkapayotl achtopa sokichiwkeh wan tlapixkakeh pan ininchinanko.[34] Ipan 1400 a. C., neski ne olmekatlallamikilistli, Mesoamerikah altepetinih inintsintlan. Inohkeh ixolal tenyoh elkeh La Venta wan Tres Zapotes. Nepa kichiwkeh pixkalistli, sentipah tlen sintli wan ichkapixkayotl.
Achiyok sosoltik olmekachinanko motokaxtia San Lorenzo. Elki motepantilok pan xiwitl 1150 a. C. ika naman Texistepek altepetlalli, ompa Koatsakwalko atlahtenpa, pan Tlatilantli Verakrus. Olmekatlakameh nikanih tlasemoyawkeh, kemman mochiwkeh nelmiak tekwakwilmeh wan kaltinih, achiyok keha seyok kawitl. Sanmohtoa, pan xiwitl 900 a. C., chontalmeh matlasiwkeh San Lorenzo, wan melawa kinehkeh kinixpoloseh nochin tekwakwilmeh; sekin tlalpacholokeh, sekinok wikalokeh kampa La Venta.
Kil altepetl La Venta elki olmekatlahtohkayotl ikwa altepetl. Nohkiya, inin tlen se altepetl tlen momattok eltoya pan Mexko tlen wahkapayotl. Neka eltokeh ne achiyok sosoltik tsakwalmeh tlen nochi Mesoamerikah, no moahsikeh wextik olmekatsontekon chiwalok ika tliltepetetl wan weyi ikpalmeh, melawa elkeh malwilli.
Olmekatlahtohkayotl iwexkayo tsontlanki pan Tres Zapotes. Tlawel momattok pampa onkak achiyok kawitl, sanpampa nopa olmekatlallamikilistli tlen yané altepetl ayokeliyaya weyi keha achtopa.
Sanihki panok se kwalantli ika sekinok altepetinih wan olmekatlakameh. Welis mopasolkeh ika axsansé kanahya: sekin onyahkeh Mayapan, maske sekinok onyahkeh Kwikwilko, sankeh altepetl poliwki ipampa Tepetl Xiktli; yeka sampayano onyahkeh Mexko, Waxyakak wan Chiyapan.
Teotiwahkemeh
Neya Mesoamerikah kiahxilihki itlallamikilis iwexkayo.
Mayahtlakameh
Tsapotekah
Toltekatlakameh
Mixtekah
Chichimekah
Michwahkemeh
Mexihkatlakameh
Teetlalkwihkwilistli
Tlaxkaltekahmeh
Virreiyotl Yankwik España
Habsburgo kawitl
Borbon kawitl
Tlakaxoxowkayotl
Tlen Se Weyitlahtohkayotl
Mexkoaxkayotl
Netewilli ika Estadosonidos
Tlen Ome Weyitlahtohkayotl
Porfiriatoh
Mexika Teeahkomanalistli
Mexko naman
Teepacholistli
Tekitlanawatilli
Altepetl Mexko
Tsonkotonmeh
Itstinih ixkayotin
Semanawatilistli
Tlapiyalistli
Nemiliskayotl
Ohpanyantli
Iknoyotl
Chanehkeh
Altepekalpolmeh
Masewaltlakameh
Nehnemilistli
Mexkoewanih nemih pan sekinok wexteyowalli pan xiwitl 2020 wan wahkaewanih chantiah pan Mexko pan xiwitl 2020.
|
Tlaneltokilistli
Tlahtolmeh
Teemachtilistli
Tlallamikilistli
Mexihkayotl
Wikayotl
Tlahkwilohkayotl
Ixkopinkayotl
Tlakwalistli
Tlamatilistli
No xikitta
Tlahtoltlahkwilolli
- ↑ Ika nawatl tlen wahkapatl motokaxtiayaya Mexihko. Naman ipan Waxtlan motokaxtia Mexko, mehkatsan sekinok kalpoltlahtolmeh (ken tlahko nawatl) nohka kitokaxtiah Mexiko.
Amoxtemolistli
- ↑ http://www.oratlas.com/libro-mundial/mexico/geografia
- ↑ http://www3.inegi.org.mx/sistemas/mexicocifras/
- ↑ http://www3.inegi.org.mx/sistemas/temas/default.aspx?s=est&c=25433&t=1
- ↑ 4,0 4,1 https://www.inegi.org.mx/contenidos/saladeprensa/boletines/2019/pib_pconst/pib_pconst2019_02.pdf
- ↑ http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf
- ↑ https://web.archive.org/web/20120127184313/http://www.seaaroundus.org/eez/484.aspx
- ↑ 7,0 7,1 «Tlanehnewillotl tlen Sentikmasewalmeh». Gobiernoh tlen Mexko.
- ↑ Víctor Chávez. «DF no es el estado 32, aclaran legisladores». El Financiero. (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ 9,0 9,1 INEGI. «Anuario estadístico y geográfico de los Estados Unidos Mexicanos 2017». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ Alfonso González & Mirta A. González. Español para el hispanohablante en los Estados Unidos. (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Respalda el Pleno reconocimiento oficial de 68 lenguas indígenas». Machiyosentilli Nechikolli. (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ Ethnologue. «Summary by country». (ika inglestlahtolli)
- ↑ MSN Encarta (2009). «Native Americans: Earliest Migrations». (ika inglestlahtolli)
- ↑ «Mexico». Encyclopedia Britannica. Kalahki: 1 tlen april pan 2007. (ika inglestlahtolli)
- ↑ «Latin America: Region is losing ground to competitors». Oxford Analytica. Kalahki: 1 tlen oktopreh pan 2007. (ika inglestlahtolli)
- ↑ «Mexica anoço mexiti». El texto sahaguntino sobre los mexicas.
- ↑ Clavijero, Francisco Javier (1844). «Historia antigua de México y de su conquista: sacada de los mejores historiadores españoles». Biblioteca digital de la Universidad Autónoma de Nuevo León: Imprenta de Lara. (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Artículo 10 de la Constitución Política de la Monarquía Española (Constitución de Cádiz de 1812)». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Acta solemne de la declaración de la independencia de la América septentrional». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Decreto Constitucional para la Libertad de la América Mejicana (sic)». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Plan de Iguala». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Tratados de Córdoba». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Acta de Independencia del Imperio Mexicano». (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Inahuatil-Tecpanatiztli in Mexica Republica (1857)».
- ↑ G. Monzón, Luis (et. al.). «¿República Mexicana o Estados Unidos Mexicanos?». Altepetl Mexko: Universidad Nacional Autónoma de México. (ika kastiahtlahtolli)
- ↑ «Glosario de términos jurídicos». Tlallamiktli tlen Masewaltlahtolmeh.
- ↑ IDIEZ (2016). «Mēxco». Tlahtolxitlauhcayotl. Varsovia: Totlahtol.
- ↑ IDIEZ (2016). «Mexicanoh». Tlahtolxitlauhcayotl. Varsovia: Totlahtol.
- ↑ IDIEZ (2016). «Mēxihcatl». Tlahtolxitlauhcayotl. Varsovia: Totlahtol.
- ↑ IDIEZ (2016). «Mēxcatl». Tlahtolxitlauhcayotl. Varsovia: Totlahtol.
- ↑ Casas y Caballero, 1995: 38.
- ↑ Márquez Morfín wan Hernández Espinoza, 2005: 14.
- ↑ Christian Duverger, 2007.
- ↑ López Austin wan López Luján, 2001.