Mexihco
Mexihco [meː'ʃiʔko] ahnozo Tlahtohcayotl in Cepanca Mexihco (caxtilahtlahtolli; México nozo Estados Unidos Mexicanos; yucatecatlahtolli,[tyml. 1] Méjikoo), ce tlacatiyan ipan America cemantoc tlalli, ce inic mahtlactli huan ome tlacatiyan ocachi hueyi itechpa Tlalticpactli. Cuaxochtia canahpa mictlampa ica Tlahtohcayotl in Cepanca, canahpa huitztlampa ica Pacífico ailhuicatl, canahpa tonalcalaquiyampa ica Pacífico ailhuicatl, canahpa tonalquizayampa ica Cuauhtemalah huan Belice, noihqui ompa iquizayampa in Mexihco ayollohco huan Caribe hueyatl (hueyatl ipan Atlántico ailhuicatl). In tepetl ocachi hueyic quihtoznequi in Citlaltepec ipan Veracruz huan Puebla ica 6960,8 m s. n. m. in cualcan ocachi tlani quihtoznequi Laguna Salada ipan Baja California ica -10 m b. n. m. Itecuacan in Altepetl Mexihco, inon tlacatiyan quipiya occe hueyi altepetl, inonqueh Monterrey, Atemaxac, Cuetlaxcoapan, Tolohcan, Tijuana huan León.
In tlacatiyan quipia tlen mani ipan 1 964 375 km²,[1] Mexico inic macuilli hueyi tlacatiyan ipan America cemantoc tlalli,[tyml. 2] noihqui inic mahtlactli huan nahui hueyi tlacatiyan itech mochi Tlalticpactli. Ica 130 millones itech chanehqueh, Mexico inic mahtlactli tlacatiyan ica chanehqueh ipan tlalticpac. Mexihco tlalli in ic mahtlactli once ocachi chantilo tlacatiyan cah, ica ocachi 126 millones tlatlaliloh chanehqueh ipan 2020. Inin tlapohualli quichihua in Mexihco in tlacatiyan in tlacempanahuia inic caxtilahtlahtohqueh, no inic chicome tlacempanahuia inic nepapan tlahtolmatiliztli in cemanahuac.[2] Quipia 69 tecpantlahtolli, itzalan inin; caxtillahtolli miac tlahtoah ipan mochitin tlacatiyan, occequin tlahtolli nahuatlahtolli, yucatecatlahtolli, mixtecatlahtolli, tzeltallahtolli, tzotzillahtolli, tzapotecatlahtolli, otontlahtolli, totonacatlahtolli, mazahuatlahtolli huan no oncan macehualtlahtolli ipan mochi tlaltipactli.[3]
In momachtia in tlacah nemi Mexihco tlalli ixquichca 14 000 xihuitl yeppa axcan.[4] In ipampa in nenayotl iizcayaliz omochihqueh in mexihcatlalpan in America cemantoc tlalli, in Tlahco America huan huaccaixtlahuatl. In axcan tlahco Mexihco ocatcah in tachcauh inyeyan in huehceuh mexihcatlacah, no huan in mayatecah, ome hueyi altepetiliztli in huehuecauh Anahuac. In ixquichcauh 300 xihuitl, mochi in itlal oquichiuh ce cotoncayotl ipan in Virreyotl Yancuic España, ica itecuacan in Altepetl Mexico, ocatcah ce tachcauh yeliztli ipan in Caxtiltecatl Emperadoryotl in America tlalli. Quin in Caxtilah tlahtohcatiliztli, Yancuic España oquipehualtihqueh in teixnamiquiliztli itechpa in intlacaxoxouhcayo ipan 1810, in tlen otlah ipan 1821. Zatepan, ixquichcauh macuilpohualxihuitl, omochiuh miac tlahtic yaoyotl huan huehcahuitzyaoyotl oquipatlacqueh in mexicah mochi innemiliz. In ixquichcauh in macuilpohualxihuitl XX omochiuh hueyi tetlamahmaquiliztli izcayaliztli ica altepetlacayotl otlahtohcatih ica centetl altepetlacayotl tlacotontontli. Iteyacanaliz ce tlacatiyan, Mexihco tlalli ce tlacatlahtohcayotl, atleh neltococayotl; quipia eyi nahuatilli, in ejecutivo moihtoa Andrés Manuel López Obrador, in legislativo huan judicial.
Inin tlahtohcayotl huelitic, quipia tepoztequitiyotl, pochtecayotl, tepeoztoyotl, hueyi tlahtolcencahualli ipan itequiliz. In iuhqui in Cemanahuac in Nececeltiyahtalizyotl Tlatecpanaliztli, Mexico in tachcauh ahciyan America cemantoc tlalli huan inic chicuace ipan tlapanahuia inic altepeitto in Cemanahuac[5], inon ipal in 34 nenayotl nozo yeliztli mancan tlen in UNESCO quinixmati iyuhqui in Tlacayotl itlatquicayo, iyuhti inic ce in cemantoc tlalpan huan inic chicuace in tlalticpac.
Itech in hueyitetlamahmaquiliztli, in ic ahyehyecauhqui tlahtic tlachihualli (PIB ahnozo ATT) tlatectli ipan mahtlactli onnahui in Cemanahuac ihuan in mahtlactli once ic tlaaxcahuini hueliyotl tlapohtillotl (PPA ahnozo THT); in ic ome ipan Latinamerica huan inic nahui in cemantoc tlalpan. In noyuhqui tlanonotztli in ONU ipan 2018 itech tlacayotl izcayaliztli, quipiya ce pani tlacayotl izcayaliztli tlatenehuani in 0.774, tlatectli ipan in ic 74 in Cemanahuac, ohuehcapanihuih itlan Indonesia, Turquia, Chile, Grecia ihuan Africa Huitztlampa, tlanehnehuihuililo ipan 2018 oquipixtica tlacayotl izcayaliztli tlatenehuani in 0.743.[6][7][8] Ma tel in tlacayotl izcayaliztli tlatenehuani 0.608 tlacencahualo, quimatih tlahco.[9]
Mexihco no ce tlapanahuia in ic nepapan immanyotl in Cemanahuac, momachilia iuhqui in caxtolli omome ce hueyinepapan tlacatiyan in Tlalticpac, chantlaliah in 10-12% in nepapanyolizzotl in Cemanahuac[10] ihuan quimpiya ocachi 12 000 nican yollamantli.[11]
Tlaltocayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexico ce tlahtohcayotl omoyocox ipan in macuilpohualxihuitl XIX. Ixquichca itlachihualiz iuhqui nahuatiliztli tlahtocayotl, in tlacatiyan itoca ocatcah Mexihco Tlacetililli Tlahtohcayotl, immanel ipan in Nahuatillaliliztli 1824 oquitocaitih iuhqui Mexihcatl Tlacatiyan ihuan Mexihcatl Tlacetililli Tlahtohcayotl[12]. In Nahuatillaliliztli 1857[13] oachcauhchiuh in tocayotl Mexihcatl Tlacatlahtohcayotl, tel ipan in tlahcuilolli oquitocaitih Mexihcatl Tlacetililli Tlahtohcayotl. In Nahuatillaliliztli 1917, tlatectli tlein in achcauhtocaitl Mexihcatl Tlacetililli Tlahtohcayotl ca.
In tlacatocayotl mexicano, mexihcatl caxtillantlahtolcopa, mihtoa ixquichca in europantlacah ahcihua. Oquihtoznequilihqueh in caxtiltecah in macuilpohualxihuitl XVI, in mexihcah ocatcah in Mexihco Tenochtitlan chanehqueh ihuan intlahtol. Ipan in tlalpololiztli cequintin caxtiltecah huan criollomeh in ochanticqueh in Yancuic España innehhuiyan omoteneuhqueh mexihcah[14]. In Tlacaxoxouhcayaoyotl tepachoh onenecuilohqueh ipan in tlacatiyan no in tlacah intoca. ica in Plan de Yohuallan, in tlacatiyan motenehua Mexico ihuan in chanehqueh mexicah.
Mexico tlalli ce nahuatlahtolli, quihtoznequi caxtillahtolcopa México, itlaltocayo altepetl itechpa huehcauh Mexico Tenochtitlan, itecuacan itech mexicah, zatepan caxtiltecah moihtoah Nueva España nozo Yancuic España ipan eyi xiuhpohualli. Ixquichca itlachihualiz in independencia Mexicopa, in tlacatiyan itoca, Imperio Mexicano, zatepan Tlacatlahtocayotl Mexihco, caxtillantlahtolli; República Mexicana; axcan siglo XX ocatcah Tlahtohcayotl in Cepanca Mexihco tlalli. Imanel xiuhpan 1824 oquitoca noyuhqui Mexihco tlacatiyan ihtoa Nación Mexicana[15].
In çã çe mitoa mexicatl: in miequin mitoa, mexica. Inin tocaitl mexicatl: itech quiça in tocaitl Mecitli. me, q.n. Metl, citli in tochin, citli: mitozquia meçicatl, ic onixpoliui in mitoa, Mexicatl: in iuhca nenonotzalli, in tlamacazqui, in quinoaliacan mexica itoca catca Meçitli: quil inic tlacat, quitocaiotique Citli: auh memac in quitecaque, in uncan tetzaoac, ic motocaioti mecitli: auh inin in ooapaoac tlamacazqui teupixqui mochiuh, quil quitlacanotzaia in diablo (Uitzilopochtli): ic cenca quimauiztilique, ioan mochintin quitlacamatqueh, in iacanaloni: auh in quiniacan in itlapacholhoan, ic motocaiotique Mexica.Teopixqui Bernardino de Sahagún
Occe tlahtolli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
|
|
Huehcapatlahtoliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Intlah tihnequi miacquin tlacameh oncan ipan ce tlalpan axcan itech in tlalticpactli, monequi imiyaca in achtotlacatl oncan America cemantoc tlalli, onenemic ipampa ohce, nochi huatztic huan cecec. Macehualmeh zan queman oncan tihualah naman ni Mexihco tlalli yeceh 30,000 xiuitl. Ipan 9000 a. C., mochihua iteyolehualiz ica tlapixcayotl quemeh tlen ayohtli, etl, chilli huan huaxin ipan Teotihuahcan huan tepeyohcan ompa axan Tamaulipas tlahyocayotl. Canah in tlapixcayotl itech cintli mochiuhqui xiuhpan 5000 a. C., yecah macehualtin pehualiz hualmotlalia moihtoa Mesoamerica tlalli. Oncatca eyi hueyi onohuayan: Oasisamerica, Aridoamerica huan Mesoamerica.
Huehuehcauh tlacayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Achcauh tlacameh ipan Oasisamerica catca tlalpixqueh, ihcuac in axcayotl ahmo tlapixcayotl cenca cualli huan yahuantin macehualtin oncan tihualah huan itlapixcayo pampa yahuantin tlacua. Tlen nicaltlaquetzah hueyi tzacualco moihtoa Casas Grandes ompa axcan Chihuahua tlahtocayotl.[16].
Tlacameh ompa Mesomerica catca tlacameh ica tlalpizqueh huan yolomatinimeh, ihcuac in axcayotl ahmo tlapixcayotl cenca cualli huan yahuantin macehualtin oncan tihualah huan itlapixcayo pampa yahuantin tlacua. Tlen nicaltlaquetzah hueyi tzacualco moihtoa Tres Zapotes, La Venta ompa axcan Tabasco tlahtocayotl, yehuantin in olmecah.
Zanyeno ihcuac quittac intlal americatlacameh ipampa Francisco Hernández de Córdoba. Titlano Juan de Grijalva ipan 1518 xihuitl inic yehuatl ma quittaz in yancuic tlalli moihtoa Anahuac. Iixiptlahuan Moteuczoma cuacuauhpan tlachixtocqueh. Xiuhpan 1519 oahcicoh Hernán Cortés huan iyaoquizcahuan huan incapayohuan. Acalpan quihualhuicayah noihuan imatlequiquiz huan occequin itlequiquiz.
In axcan Mexihco tlalli oquipantlazqueh huan ochantiqueh nehnenqui ahamiqueh ihuan tlanechicohqueh ye 30 000 xihuitl. Achi in 9000 xihuitl y. C. omochiuh in tlatlacacihuitiliztli in tlanelhuayotl iyuhqui in ayohtli huan in huaxin[17] in tlalpan Teohuahcan tlahuelmayan ihuan in Tamaulipas tepetlah. In tlatlacacihuitiliztli in cintli omochiuh ahmo huehca in 5000 y. C. in tlein oquichiuh in altepetzintiliztli in Anahuac[18].
In Huaccaixachitlan chanehqueh oquicemanqueh innenayo, manel oahcicqueh in anahuacah. Cequi catyan ocatca nemilo cemanqui ixquich in huehcauh cahuitl, iuhqui in Cueva de la Perra (12 000 y. C.)[19], Cueva de la Candelaria (8000 y. C.)[20], El Conchalito[21] ihuan in San Francisco Tepetlah oztotl, Tlani California Huitztlampa.
In altepeyotl tzintiliztli ocatca ahmo huehca in 2500 xihuitl y. C. huan in 1500 y. C.[22], ica in tlachihualiztli in conchihualiztli ihuan in achto millahcayotl altepemaitl[23]. Ipan in Preclásico Medio (m. XIV-IV y. C.) omomana in olmecah nenayotl in mochi in Anahuac[24]. Cequi tachcauh yollohtli ocatca La Venta, Tres Zapotes ihuan Teopantecuanitlan ocatcah in tachcauh olmecatl tlateomatiyan. Zatepan in olmecah inpolihuiliz, ocempanhuetzqueh miac tlacah, oxochiyouhqueh in tlacomolli miccapetlacallotl in cihuatlampa[25], in paniolmecah nenayotl in Ayollohco ihuan omochiuh in hueyac tlapohualli.
Ahmo huehca in macuilpohualxihuitl II omochiuh in Periodo Clásico in Anahuac (m. II-VI/VII). In ihcuac in opanhuetzqueh Teotihuahcan[26] ihuan in miac mayatlahtohcayotl. In inic oquitecpan in pochtecayotl in tlahco Mexihco ihuan oquinmocniuhtihqueh in Monte Albán tlacah. In anahuacayotl omomana in mictlampa ixquichca in huaccaixtlahuacan iuhqui La Quemada ihuan oquipalehuih in panhuetziliztli in Huaccaixtlahuatl Amaitl Ixachitlan tlacah iuqhui in huehcauh altepetl Paquimeh.
Zatepan in Teotihuahcan ihuan in mayaaltepetl inpolihuiliz, opanhuetzqueh miac teucyotl in ominamicqueh on tlalli tepacholiztli. In macuilpohualxihuitl X ihuan XII itzalan, opanhuetz Tollan Xicohcotitlan, in toltecah intecuacan. In toltecayotl oquipalehuih ih panhuetziliztli in mayatlacah, in mixtecah ihuan occequintin tlacah in Anahuac. In mexihcah oquinpatcayotihqueh, yehhuantin oaltepetzintihqueh in Mexihco Tenochtitlan ipan 1325. Ipal inin altepetl otepachohqueh in tlapanahuia inic hueyi tlahtohcayotl in Anahuac, in catleh otlalpolohqueh in caxtiltecah ipan 1521.
Caxtiltecah tlalpololiztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Zatepan in Franciso Hernández de Córdoba (1517)[27] ihuan Juan de Grijalva[28] innehnemiliz, Hernán Cortés ihuan itlacahuan oahciqueh Cozumel ihuan in Tlapachco hueyatentli, in canin in mayatlacah oihcalqueh in caxtiltecah Cintlah[29]. Ne oaltepetzintih Santa María de la Victoria ihuan oquicelih Malintzin, yeh ocatcah nahuatlahtolcuepani ic in huehcachanehqueh[30].
In caxtiltecah oahciqueh in Veracruz hueyatenco, in canin ocalaqueh in Anahuac. Oquichiuhqueh necennonotzaliztli ica occequintin tlacameh huan oohtlatocacqueh in Mexihco Tenochtitlan. In ohpan oquinpeuhqueh in mexihcah innecenonozal iuhqui in temictiliztli Cholollan. Moteuczoma Xocoyotzin oquincelih yocoxcatica in caxtiltecah[31], tel in temictiliztli ipan in Toxcatl otzinti in yaoyotl ica in mexihcah[32]. Cuitlahuac oquinpeuh in caxtiltecah ipan 1520[33], tel yeh omic in ihcuac in hueyi cocoliztli. Cuauhtemoc, in tlacuitlapancayotl tlahtoani, ocanqueh ipan in 13 tlachicueyiti 1521[34], ihuan oquimictihqueh ipan 1525[35]. Zatepan otepantlehcoh Mexihco Tenochtitlan in caxtiltecah ocholohqueh tlalpolohqueh in tlacahuilli in Yancuic Caxtillan ipan ce tlachihualli mochi in coloniapan. Ica in tlalpololiztli ohuallah in cristianotiliztli ihuan in nican tlacah ahmo nenayotl.
Virreiyotl Yancuic España[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Xiuhpan 1524, oahcicoh nican Virreiyotl Yancuic España, mahtlactli huan ome teopixqueh itech pohuiah iteopixcanahuatil San Francisco. Iteopixcahua yehuantin icniuhtli Martín de Valencia catca ica caxtiltecah huan portuglatecah matel yaoquizqueh. Hernán Cortés oquiz quincelito yuhquin ixtililonimeh, noihqui mahuizohqueh tlacameh, imixpan in mexicah. Ininqueh caxtilteopixqueh huan ohcequin in ohualaqueh zanyeno ihcuac, cenca tlamatinimeh catcah. Otechihuilique nemachtilcalco. Otecuatequiqueh. Noihqui macehualtin quimpalehuiqueh ipampa teopixqueh, ce itechpahuicpa icniuhtli Bartolomé de las Casas.
Ipan 1525 xihuitl, Hernán Cortés oquic caxtiltepehuani yauh quincalito in Cristóbal de Olid in oncan motocayotia Las Hibueras (axcan Honduras). quinahuatia mah quimpiloah noteuctzin Cuauhtemoc huan in tlahtoani Tlahcopan.
Ipan ohualauh teuctli Antonio de Mendoza teyacanaquiuh noihqui inic ce Itlahtocateixiptla inic Yancuic España. Impal hueyi iteopixcatzin Mexico itoca Teoicniuhtli Juan de Zumárraga huan virrei Antonio de Mendoza, omopehuilti nican Altepetl Mexico in tepozamoxiuhcuiloloni, 1528 xihuitl.
Yaotlacaxoxouhcayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Yohuac ipan 15 metztli septiembre 1810 (6 tōchtli) xihuitl, ompeuh Mexihco hueyi temaquixtilizyaoyotl, ihcuac teopixqui Miguel Hidalgo y Costilla maltepetlalia in oncan teocalpan motocayotia Dolores, ompa Guanajuato. In caxtiltecah zanno ihcuac quitlaliah teuctli in itoca Francisco Xavier Venegas iuhquin ontlahtoani nican in Yancuic España.
In Mexico itlacaxoxouhcayo ocatca ce tlahtocayotl huan tlacameh hualomochihualiztli tlapachihuitilo yaotilizca, in tlen otlan in caxtillantepacholiztli ipan in Yancuic España tlalli. In yaoyotl ipampa in Mexihco tlalli oman ixquichca in Dolores Hidalgo, in 16 metztli septiembre 1810, zan in ocalac Ejército Trigarante ipan in Altepetl Mexihco in 27 metztli septiembre 1821.
27 metztli septiembre, 1821 (4 calli) xiuhpan, ocalacqueh Altepetl Mexihco Agustín de Iturbide huan iyaoquizcahuan. Iuh omochiuh itemaquixtiliz Yancuic España in ihuicpa Huehuecauh España, Europaco. Ica itoca Agustín I, inin xiuhpan motlahtohcatlalia Iturbide hueyitlahtoani in ipan ixquich Mexihco ahnozo huehuehtlahtohcayotl in Anahuac tlalli.
Xuhpan 1846 (3 tōchtli), ompehua yaoyotl in tlen Tlahtohcayotl in Cepanca chanehqueh oquichihuiliqueh Mexihco tlalli inic quincuicuilizqueh mexihcah huel cencah hueyi icecniquizaliz intlaltzin. Inic yaoyopan quicuicuilique Mexihco in axcan tiquixmauhtih iuhquin California, Nevada, Utah, Colorado, Yancuic Mexihco, Texas, Arizona huan occe tlahtohcayotl. Quipalehuiqueh in iquizcan, omicqueh inin yaoyopan in iximachoh iyuhquin (Tiyacauhqueh Iconehuantzin Chapoltepec). Otlan in yaoyotl xiuhpan 1848 (5 tecpatl).
Ipan 5 metztli mayo, 1862 (6 tōchtli) xihuitl, mexihcatl yaoquizqueh ihuan yaoquizcayacanqui in itoca texacatl Ignacio Zaragoza, quimpeuhqueh franciatecah in oncan itauhcayo motocayotia (Inecaliliz Cuetlaxcoapan) ipan yaocaltepepan Loreto ihuan Guadalupe ica nahuamacehualtin zacapoaxtlah ihuan xochipolcah. Zatepan, xiuhpan 1864 (8 tecpatl), nican pehua Altepetl Mexihco intlahtohcayopan austriatlacah hueyitlahtoani Ferdinand Maximilian huan hueyi cihuahueyitlahtoani Carlota Amalia.
Axcan[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Nican opeuh, in ipan Tlamahtlacceti 20, 1910 xihuitl huey yaoyotl ihtic Mexihco motocayotia "Mexihcatl Icniuhyaoyotl", in iuh omaltepetlalli Francisco I. Madero. Inin xiuhpan 1942 (8 tōchtli), Mexihco tecentilli "Los Aliados" ipan Iyaoyo in Cemanahuac Inic Ome ica itlanapololiz inic Ehcayaoquizcani 220.
Ipan 1 chicuace metztli, 2000 xihuitl, Vicente Fox tlaixquetzalli ihuicpa PAN, yehuatl oquipeuh imexihcatetenahuatoh, in aquin inic ce Tlahtoantlahtohcan quimauhtili, mexihcah quitenauhqueh Ernesto Zedillo iuhquin yancuic hueyi tlahtocauh Mexihco ihic occequintin mecatlacayotl; PAN huetzicoh in cemitquimatiliztli ipampa 70 xihuitl itepacholiz PRI.
Felipe Calderón oquipeuh mexihcatetenahuatoh ocaqui mohuetehuaque, ixachi patio ihuan ocachi tzacualtoc ompa Mexihco, oquipix in PAN occequintin oquipeuh ipan iocohuetziqui Andrés Manuel López Obrador, tlaixquetzalli ihuicpa PRD. Felipe Calderón cah achcauh Tlahtohcateixiptlani ihuicpa 1 metztli septiembre, 2006 xihuitl.
Xiuhpan 2009, ce cocoxcayotl Influenza hueycocoliztli mochihua Mexihco ihuan Tlacetililli Tlahtohcayotl. In Influenza hueycocoliztli moaci Tlahtohcayotl in Cepanca huan España. Cateh 22 micqueh. Ipan 6:00 hrs in Aeroméxico tepoztototl Boeing 777 otlaltih ipan in Altepetl Mexihco ica 148 mexihcah hualmocuepayah China (achtopa Hong Kong huan Pequin) ipampa yehhuantin ocatcah tzacualo ipan ahmo cualli yoliztli iuhcayotl ipan China.
Tlalticpacmatiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco tlatectli cah ipan huitztlampan itech America cemantoc tlalli. Cuaxochtia canahpa mictlampa ica Tlahtocayotl in Cepanca, canahpa icalaquitlampa ica Pacífico ailhuicatl, canahpa iquizayampa ica Cuauhtemalah huan Belice, in noyuhquin canahpa tlapcopa Atlantico ailhuicatl huan Caribe hueyatl. In tlacatiyan quipia 2.780.400 Km2 itechpahuic tlaixpayotl, noyuhquin quipia 11,122 km² itech hueyatenco.
Mexihco quipia in California ayollohco ompa icalaquitlampa, noihqui in Mexihco ayollohco ihuan in Caribe hueyatl ompa icalaquitlampa. In tlacatiyan itlaixpayo 1 964 375 km²[36]. Mexico onca oc yeh 3 200 km in huitlatzticayotl huehca catyan itzalan.
In cemantoc tlalli itlaixpayo 1 959 248 km² ihuan in tlalhuactli itlaixpayo 5 127 km². Ianahua quipia 11,122 km.
In tlaixpayotl iiuhcayo huel tepeyoh ihuan quimpiya miac tletepetl. In tlalpan mani in Nantepetlah Tlapcopa ihuan in Nantepetlah Cihuatlampa, in catleh maniliztli in Teyoh Tepetlah. In Nantepetlah Cihuatlampa tlami ipan Nayarit, cetiya ica in Yancuictletepeyollotl. Ompa itloc in Tepapaquiltiliztli hueyatentli, mani in Nantepetlah Huitztlampa.
In Yancuictletepeyollotl nalquiza in tlalli in cihuatlampa in tlapcopahuic, ixquichcapa cetiya in Nantepetlah Tlapcopa ipan in Cempohualtepetl (3395 msnm). In Yancuictletepeyolloc, ica hueyi tletepetlayiliztli, tlatectli in tlapanahuia inic huehcapan tepetl Mexihco: in Citlaltepetl (5610 m), in Popocatepetl (5462 m) in Iztaccihuatl (5268 m), in Chiucnauhtecatl (4690 m), in Matlalcueyeh (4461 m) huan in Coliman cepayauhyoh (4340 m). ipan inin tlalmatiliztli ihueyaltepeuh omochihua in Paricutín ihualpanhuetziliz, in tlapanahuia inic yancuic tletepetl in cemanahuac.
In maniliztli in huitztlantlapcopa in Nantepetlah Tlapcopa motenehua Huaxyacac Nantepetlah, tlami ica in Nantepetlah Huitztlampa in Tecuantepec istmo. In talpcopa iz mani in Tlahco Chiyapan Huehcapan Ixmaniliztli ihuan in Chiyapan Nantepetlah, in tlapanahuia inic huehcapan itepeuh in Tacaná tletepetl (4117 m).
In tlaliuhquiyotl huel ittaloni in Tlani California Tlalyacatl in mictlancihihuatlampa, iuhuan in Tlalyacatl Yucatán in tlapcopa. Ipan in achto mani in Tlani California Tepetlah no motenehua San Francisco Tepetlah ahnozo Giganta Tepehuahcan. In tlapanahuia inic huehcapan itepeuh in Tres Vírgenes Tletepetl (2504 m) In Tlalyacatl Yucatán, ce ixmaniliztli in mochihua in tenextetl.
In Nantepetlah Tlapcopa, in Cihuatlampa ihuan in Yancuictletepeyollotl itzalan, motlalia in Mexihcatl Huehcapan Ixmaniliztli, tlein tepetlah iuhqui in Zacatecapan ihuan in San Luis coccanquixtia. In mictlampa quipanahuia in itech huaccayatl ihuan huehcatlan in huitztlampa. In ipan tlatectli in Chihuahuac huaccaixtlahuatl ihuan in Zacatecapan tlahcohuaccaixtlahuatl. In huitztlampa in tepetlah tlatectli in Bajío tlazohtlalli ihuan miac tlahuelmayan cecec no tlanaliuhtoc, iuhqui in Michhuah Huehcapan Ixmaniliztli, in Tollohcan Tlahuelmayan, in Mexihco Tlahuelmayan ihuan in Cuetlaxcoapan-Tlaxcallan Tlahuelmayan. Inin huitztlampa centlacopan motlaliah achi mochintin in Mexihco chanehqueh.
In Yancuictletepeyollotl ihuan in Nantepetlah Cihuatlampa itzalan tlatectli in Balsas Tlalcalaquiliztli ihuan in Michhuahcan, Xalixco, ihuan Guerrero totoncapan. In tlapcopa icapma in Cempohualtepetl, tlatectli in Huaxyacac Tlahco Tepetzalan quitzacuah tepetl ohuitica, in catleh ohuihtichihua in calaquiliztli ihuan in comunicaciones.
Miac tlalhuactli tlatectli ipan in tlallotl hueyatl, iuhqui in in Revillagigedo miactlalhuactli (Socorro, Clarión, San Benedicto ihuan Roca Partida tlalhuactli ihuan in Marías tlalhuactli ipan in Tepapaquiltiliztli; in Guadalupe, Cedros, Rocas Alijos, Tiburón tlalhuactli, Carmen tlalhuactli iixpan in Tlani California tlalyacatl ihuan Sonora inhueyaten; in Altepetl in Carmen, Cozumel, Mujeres ihuan in Alacranes tapachtepantli ipan in Atlántico. Mochi quipohua 5127 km² in tlaixpayotl.
Tepeliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In tepeliztli ocachi hueyic ipan Mexihco quitoznequi Citlaltepec, nelihuehcapanca ompa in tepehuahcan moihtoa Eje Neovolcánico transversal ica de altitud 6960,8 m s. n. m. tliltetl ocachi hueyic ipan Mexico. Occequin tepetl cateh Popocatepetl (5500 m s. n. m.) ipan Mexico tlahtocayotl huan Puebla, in Iztaccihuatl (5215 m s. n. m.) ipan Mexico tlahtocayotl huan Puebla, in Xinantecatl (4645 m s. n. m.) ipan Mexico tlahtocayotl, in tepetl Matlacueyeh (4420 m s. n. m.) ipan Tlaxcalah huan Puebla, in Nevado de Colima (4260 m s. n. m.) ipan Xalixco huan Coliman, in Cofre de Perote (4282 m s. n. m.) ipan Veracruz huan in tepetl Potosí (3713 m s. n. m.) ipan Yancuic León. In Sierra Madre Oriental ca ompa Mexihco Tonquizayatlampa, in Sierra Madre Occidental (3776 m s. n. m.) ipan Mexihco icalaquitlamapa, in tepetl Mohinora (3300 m s. n. m.) ipan huitztlampa huan in tepetl Tacaná (4092 m s. n. m.) ipan Chiyapah.
Atiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco ce tlacatiyan ica cuechahualiztli huan miac atl ipan tlalticpac, quipia atezcatl huan hueyi atoyatl matel Bravo atoyatl, Balsas atoyatl, Panoco atoyatl, Lerma atoyatl, Ozomahtzintlan atoyatl, Grijalva atoyatl, Tamesí atoyatl, ohcequin atoyatl, noyuhquin hueyi atezcatl quemeh Chapalah atezcatl, Cuitzeo atezcatl, Patzcuaro atezcatl, Catemaco atezcatl, Yuriria atezcatl, ohcequin.
In Mexihco atoyatl ca ipan eyi tlacuetlayan. In Tepapaquiltiliztli tlacuetlayan in Ayollohco ihuan in ihtic tlacuetlayan. In Mexihco tlapanahuia inic anqui atoyatl in Bravo ca. Yeh in octacatia 3 304 km, ihuan quichihua in cuaxochtli ica in Tlahtohcayotl in Cepanca. Occe tachcauh atoyatl in Ozomahtzintlan Atoyatl in tlapanahuia inic coyahuac atoyatl, quichihua in cuaxochtli ica Cuauhtemalah; in Mexcalapan in tlacatiyan inic ome tlapanahuia inic coyahuac atoyatl, inon cetiya in atl in Tlapachco ixtlahuac, in mochahua in Mexihco huel coyahuac cuenca; huan in Panco in catleh in Mexico Tlahuelmayan in itech pohui.
Ipan in Tepapaquiltiliztli ahcih in Lerma huan Balsas atoyal, in catleh monequi in Mexihco huehcapantlalpan; in Sonora, Fuerte, Mayo ihuan Yaqui atoyatl quichihuia mocnelih in mictlancihuatlampa nenayotl, ihuan in Colorado atoyatl in xexelhuia ica in Tlahtohcayotl in Cepanca. In ihtic atoyatl ahmo ahci in hueyatl, ahmo anqui ca. Onca in Casas Grandes atoyatl Cihuahua huan in Nazas atoyatl ipan Durango. Achi mochintin in Mexico atoyatl ahmo huel coyahuac ihuan achi ayac acalpapanoni.
Mexihco quinpia miac atezcatl ihuan amanalli in itlalpan. In tachcauh in Capallan atezcatl Xalixco, huan ipampa in pani tlanemitiliztli hueliti huaquizquia. Occe tachcauh atezcatl in Pátzcuaro, Zirahuén huan Cuitzeo. No ihuan, in atzaucmanaliztli tlachiuh tlachihualatezcatl, iuhqui in Mil islas ompa Huaxyacac.
Yeyantli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco iyoliz hueyi, quipia ohcequin yeyantli, xeliuhca in Tropico de Cancer itlal. Nican quipia hueyic tepehuahcan, cuauhtlahtli, huacqui teotlalli moihtoa llanos, quipia hueyatl ihuan hueyi atoyatl.
Mexihco tlalli ica nepapan immanyotl. Ic itlaliliz in tlacatiyan tlatectli ipan ome huel ahmo neneuhqui tlaixpayotl, quitlahcotec in Trópico de Cáncer. Inin tlilantloc quixeloa in tlacatiyan ipan ce totoncatlalli ihuan ce tlanaliuhtoctlalli. Yeceh in tlaixpayotl iuhcayotl ihuan in ailhuicatl quipatlah in immanyotl in tlacatiyan.
Onca Mexihco huehcapan tepetl immanyotl ahmo huehca in totoncapan. In tlen ica oc yeh immanyopatlaliztli in tlahtohcayotl Durango ca La Rosilla, in canin monamiqui in tlapanahuia inic tlani totoncayotl, in iuh -26 °C, huan in tlapanahuia inic pani ipan in Tlani California huaccaixtlahuatl in canin quipanahuia in 50 °C. In quiyauhyoh ihuan totonqui tlalli quichihua in Ayollohco Mexihco ihuan in Tepapaquiltiliztli tlani hueyatenixtlahuatl, nican in totoncayotl tlatectli in 15.6 °C ihuan 40 °C itzalan ipan tlachiconti. Ce totoncapan quichihua in tlalli ipan in 614 ihuan 830 msnm itzalan, nican in nican in totoncayotl tlatectli in 16.7 °C ihuan 21.1 °C itzalan ipan tlachiconti. In cecec tlalli onca ixquich in 1830 msnm ixquichca in 2745 m.
Ipan in tlanaliuhtoc tlanipipinimmanyotl in totoncayotl tlatectli in 10 ihuan in 20 °C itzalan ihuan onca quiyahuitl in ahmo quipanahuia in 1000 mm in xihuitl. Ahco in 1500 m in huehcapancayotl, inin immanyotl ipampa in tlalli iancayo. Ica inin immanyotl, in cecualoliztli mochihua cece xihuitl, no in quiyauhcepayahuitl ihuan in cepayahuiliztli in catleh oc yeh mochihua in mictlampa in tlacatiyan huan ipan in tepetlah.
Occe immanyotl mochihua ic in totonqui-pipinqui ihuan in totonqui-tlanipipini. In tlalpan ica inin immanyotl, quiyahui in xopan no mochi in xihuitl. In quiyauhyotl ahci in tlapohualoni in 1500 mm, huan onca tlahco totoncayotl in 24 huan 26 °C itzalan. In tlalli ica inin immanyotl tlatectli ipan in hueyatenixtlahuatl in Mexihco ayollohco, in Pacífico ailhuicatl, in Istmo Tecuantepec, in mictlampa Chiapah huan in Yucatan tlalyacatl.
In huaccatrópicopan onca in achtopa immanyotl. Motlalia in tepetlalpan in Nantepehuahcan tonalquizayampa huan tonalcalaquiyampa, in Atoyatl in Balsas atoyatl huan in Papaloapan atoyatl, iuh ipan cequi tlalli in Tecuantepec, in Tlalyacatl Yucatan huan in tlahtohcayotl Chiyapah. In huaccatrópico in tlapanahuia inic cemantoc ohuih totonqui immanyotl in Mexihco tlalli.
In tlanaliuhtoctlalli in canin in quiyahuitl ahmo quipanahuia in 350 mm. In xihuitl tlahco totoncayotl tlatectli in 15 huan 25 °C itzalan, huan quiyahuitl tlapohualoni huel yolcuecuepqui. Achi mochi in mexicatlalpan in tlatectli in mictlampa in Trópico de Cáncer, onca inin iuhquiyotl.
In xopantlah mani in tlamacuilti huan tlamahtlacti meztli itzalan. In tlahco quiyahui ipan 70 ilhuitl xiuhpan. Yeceh, onca ahtleh quiyahuitl in achi mochi in tlalli, ipampa in tepetl quitzacuah in Mexicatl Huehcapan Ixmaniliztli quinmixcahualtiah. In tlanaliuhtoctlalpan in huehcapan ixmaniliztli, in tlahco quiyahuitl 635 mm cece xihuitl. In tlapanahuia inic cecec tlalli in huehcapan tepetl, onca 460 mm. Inic ipan in mictlampa in huehcapan ixmaniliztli tlahcohuaccaixtlahuatl onca 254 mm cecexihuitl. Onca tlalli ica 1000 mm ixquichca 3000 mm.
In tlacatiyan tlahco totoncayotl cequi 19 °C ca. Yeceh, in huehcauh tlahco in Altepetl Mexihco mani ipan in meztli tlacenti huan tlachiconti. In ipan Altepetl Juárez, Mexicali, San Luis Potosí, Hermosillo, Torreón, Saltillo huan Monterrey onca huel pani huan huel tlani totoncayotl.
Yoliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco ce ipan 12 hueyinepapan tlacatiyan in cemanahuac. Ica ahzo quen 200 000 ahmo neneuhqui yollamantli. Mexihco chantih in 10- 12% in cemanahuac nepapanyolilizzotl[10]. Mexihco tlatectli ipan inic ce ipal in tlalneloanih ica 733 yollamantli, inic ome ipal in chichihualehqueh ica 448 yollamantli, inic nahui ipal in necocnemini ica 290 yollamantli ihuan inic nahui ipal in tlanelhuayotl ica cequi 26 000 yollamantli[37]. Mexihco inic ome ipal in ecosistemas ihuan in inic nahui ipal in yollamanpohualli[38]. Achi 2500 yollamantin quintzacuilihcah in mexihcatl nahuatilli[38]. In mexihcatl tepacholiztli oquichiuh in Sistema Nacional de Información acerca de la Biodiversidad (Tlacatiyan Temachiztiliztli Sistema itech in Nepapanyolilizzotl), in catleh momachtia ihuan quipalehuia in ecosistemas cualli tlanemitiliztli.
Cequi 170 000 km² itztiuh iuhqui "Áreas Naturales Protegidas" (Tlatzacuililli Yeliztli Tlaixpayotl). Mopohuah 34 yolilizolololli tlapiyalli, 64 tlacatiyan chinancalli, 4 tlacatiyan yeliztlachihualli, 26 in tequitzacuiliahzqueh in tlanelhuayotl ihuan in yolcameh, 4 in tequitzacuiliahzqueh in yeliztli ihuan 17 yolilizcalli[10].
Nican Mexihco quipia cuauhtontli nepapan, quemeh cuetlaxochitl, cuanacaxochitl, pochotl, copalcuahuitl, teonochtli, nohpalli, tzaponochtli, metl, mizquitl, ocotl, ahuatl huan occequin.
.JPG)
No xiquitta Mexihco quipia totomeh quemeh quecholtototl, tzopilocuauhtli, cozcacuauhtli, quetzaltototl, noyuhqui quipiya miequin yolcameh, in chichinimeh tlacamichin, techalotl, tlacaxolotl, mazatl, temazatl, azcacoyotl, miztli, ocelotl, ayotochtli, hueyimichin, amiztli, cuatochtli, zacatochin huan occequin.
.jpg)
Teyacanaliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco tlalli quipia caltetlahtlaniliztli motech teyacanaliztli ipan itecuacan in Altepetl Mexihco, tlahtocac tequitini in tlacatzin Andrés Manuel López Obrador in hueyi tetlanahuatiani quihtoznequi ipan Mexihco ce tlahtocatlahtoani.
Mexihco ixeliuhca[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In Mexihco quipia 32 tlahtohcayotl, ce itecuacan in Altepetl Mexihco.
| Mexihco ixeliuhca | |||
.svg) | |||
| Tlahtocayotl | Chanehqueh (2005) | Tlaixpayotl (km²) | Tecuacan |
| Tlahtocayotl in Cepanca Mexico | 103 088 000 | 1 959 248 | Altepetl Mexihco |
| 1. Aguascalientes | 1 051 000 | 5 625 | Aguascalientes |
| 2. Baja California | 2 842 000 | 71 546 | Mexicali |
| 3. Baja California Sur | 517 000 | 73 943 | La Paz |
| 4. Campeche | 751 000 | 57 727 | Campeche |
| 5. Chiyapah | 4 256 000 | 73 681 | Tochtlan Gutiérrez |
| 6. Chihuahua | 3 238 000 | 247 487 | Chihuahua |
| 7. Coahuillan | 2 475 000 | 151 445 | Saltillo |
| 8. Coliman | 562 000 | 5 627 | Coliman |
| 9. Durango | 1 489 000 | 123 367 | Durango |
| 10. Guanajuato | 4 893 000 | 30 621 | Pachtitlan |
| 11. Guerrero | 3 116 000 | 63 618 | Chilpantzinco |
| 12. Hidalgo | 2 334 000 | 20 856 | Pachyohcan |
| 13. Xalixco | 6 652 000 | 78 630 | Atemaxac |
| 14. Mexico | 14 161 000 | 22 333 | Tollohcan |
| 15. Michhuahcan | 3 988 000 | 58 667 | Morelia |
| 16. Morelos | 1 605 000 | 4 892 | Cuauhnahuac |
| 17. Nayarit | 943 000 | 27 862 | Tepic |
| 18. Yancuic León | 4 164 000 | 64 203 | Monterrey |
| 19. Huaxyacac | 3 522 000 | 93 343 | Huaxyacac |
| 20. Puebla | 5 391 000 | 34 251 | Cuetlaxcoapan |
| 21. Querétaro | 1 593 000 | 11 658 | Tlachco |
| 22. Quintana Roo | 1 134 000 | 42 535 | Chetumal |
| 23. San Luis Potosí | 2 412 000 | 61 165 | San Luis Potosí |
| 24. Sinaloa | 2 610 000 | 57 331 | Colhuahcan |
| 25. Sonora | 2 384 000 | 179 516 | Pitic |
| 26. Tabasco | 2 013 000 | 24 747 | Villahermosa |
| 27. Tamaulipas | 3 020 000 | 80 148 | Altepetl Victoria |
| 28. Tlaxcalah | 1 061 000 | 3 997 | Tlaxcalah |
| 29. Veracruz | 7 081 000 | 71 856 | Xalapan |
| 30. Yucatan | 1 803 000 | 39 671 | Mérida |
| 31. Zacatecah | 1 357 000 | 75 416 | Zacatecah |
| 32. Altepetl Mexico | 8 670 000 | 1 484 | |
Tlahtocantetitlaniztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco quipia 100 Tlahtocantetitlaniliztli.
.svg){kind=small}
Tequitiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
| Tlanamacnetitlaniztli | Tlanamactlacuiliztli | ||
|---|---|---|---|
| Tlacatiyan | 100% | Tlacatiyan | 100% |
| Nemachiyōtīlli:USA/nhn | 14,5% | Nemachiyōtīlli:USA/nhn | 17,7% |
| Nemachiyōtīlli:CAN/nhn | 12,2% | Nemachiyōtīlli:CHN/nhn | 11,1% |
| Nemachiyōtīlli:BRA/nhn | 9,7% | Nemachiyōtīlli:JPN/nhn | 6,2% |
| Nemachiyōtīlli:COL/nhn | 6,7% | Nemachiyōtīlli:KOR/nhn | 5,1% |
| Nemachiyōtīlli:DEU/nhn | 6,0% | Nemachiyōtīlli:CAN/nhn | 4,9% |
| Occequin | 33,1% | Occequin | 40,0% |
Mexico ce tlacatiyan ipan America cemantoc tlalli ica itequiyo itech Tratado de libre comercio temocpan ica Tlahtocayotl in Cepanca America huan Canada, noyuhqui ica Brasil, Uruguay huan Paraguay icampa inahuatil motenehua MERCOSUR. Mexico tequiyotl tequipanoa ihuic tlaquixtilli tlalpixcayotl ica inic ce ichcapixcayotl ipan mictlampa, noihqui inic ome tequipanolli piya ce hueyic acalquixohuayan itequipanoliz in ompa Chalchiuhcuecan, Tochpan, Acapolco, Mazatlan, Tampico, Manzanillo, Salina Cruz, Coatzacoalco huan Ensenada.
Tlapixcayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Occequin mexicah tequipanoa tlalpixcayotl itechpahuicpa acintli, ahuacatl, cintli, matzahtli, nohpalli, tlauhtli, xalxocotl, xocomecatl, zacacintli, nohuan pitzopixcayotl, cahuayohpixcayotl, cuacuahuehpixcayotl, pipiyolpixcayotl, inompan coyonimatiliztli nozo oztoyotl ipampa tlaquixtilli iztac teocuitlatl, chiltic tepoztli, tliltepoztli, amochitl, temetztli huan coztic teocuitlatl.
Nehnemiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Ce nehnemiliztli, inic ome tomincayo ipampa tequitiliztli ipan Mexico, in tlacatiyan quipia hueyic cualcan ipampa nehnemi canahpa Cancún, Los Cabos, Puerto Vallarta, Acapolco, Cuauhtolco, Tulum, Cozumel, Rosarito, Mazatlan, Puerto Peñasco, Guaymas, Cozcatlan, Iztapan, Zihuatanejo, Tampico, Chalchiuhcuecan, Sabancuy ohcequin.
Tlanonotzaliztli huan huaznenqui[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexico tlalli quipia ce hueyiohtli matlatl itech 366 095 kilómetros, xiuhpan 2008, quipiya 56 ehcaquixohuahyan ipan mochi tlacatiyan, Altepetl Mexico quipiya Aeropuerto Internacional Benito Juárez ocachi tenyoh huan ocachi ohtianimeh.
Chanehmatiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Ce tlacaliztli itechcopa 126,014,024 chanehqueh (Censo INEGI xihuitl 2020), ica 1,4% ipan altepecalpolli, inic ce densidad 16,54 hab/km². Inin nochintin chanehqueh, 65 millones cihuameh ca (51.2%) huan 61 millones tlacameh cah (48.8%). Ce 23,67% (2.933 chaneh.) In tlacamilqueh, 76,33% (9.459 chaneh.) in altepetlacameh ipan mochi altepeticpac 1.576.259 chanehqueh.
| Altepenanyotl ipan Mexihco | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Altepenanyotl | Tlahtocayotl | Chanehqueh | Altepenanyotl | Tlahtocayotl | Chahnequeh | |||||
| 1 | Altepetl Mexihco | Altepetl Mexihco, Mexihco huan Hidalgo | 21 804 515 | 11 | Mérida | Yucatan | 1 316 088 | |||
| 2 | Monterrey | Yancuic León | 5 341 171 | 12 | San Luis Potosí | San Luis Potosí | 1 243 980 | |||
| 3 | Atemaxac | Xalixco | 5 268 642 | 13 | Aguascalientes | Aguascalientes | 1 140 916 | |||
| 4 | Cuetlaxcoapan | Puebla huan Tlaxcallan | 3 199 530 | 14 | Mexicali | Baja California | 1 049 792 | |||
| 5 | Tolohcan | Tlahtohcayotl Mexihco | 2 353 924 | 15 | Saltillo | Coahuillan | 1 031 779 | |||
| 6 | Tijuana | Baja California | 2 157 853 | 16 | Cuauhnahuac | Morelos | 1 028 589 | |||
| 7 | León | Guanajuato | 2 139 484 | 17 | Colhuahcan | Sinaloa | 1 003 530 | |||
| 8 | Tlachco | Querétaro | 1 594 212 | 18 | Morelia | Michhuahcan | 988 704 | |||
| 9 | Altepetl Juárez | Chihuahua | 1 512 450 | 19 | Chihuahua | Chihuahua | 988 065 | |||
| 10 | La Laguna | Coahuillan huan Durango | 1 434 283 | 20 | Chalchiuhcuecan | Veracruz | 939 046 | |||
| Nemachiyōtīlli:Small | ||||||||||
.jpg)
Tlacanemitiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihcah chantiah ipan occe tlacatiyan xiuhpan 2020 huan chontalchanehqueh chantiah ipan Mexihco tlalli xiuhpan 2020.[39]
|
|
Paccayeliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco quipia cualli paccayeliztli, ohcequin cocoxcalli pahtia miaquin cocoxqueh. Ipan Mexihco cah Instituto Mexicano del Seguro Social. Noyuhqui nican quipia hueyic cocoxcalli itech pani amantecayotl.
Neltococayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
| Neltococayotl ipan Mexico1 | |
| Neltococayotl | Neltococa |
|---|---|
| Catolicismo Romano | 74.612.373 |
| Protestantismo ihuan Evangelismo Históricas
|
4,408,159 599.875
|
| Bíblicas no evangélicas |
1,751,910 488.945
|
| Judaísmo | 45.260 |
| Aocmo Neltococayotl | 2.982.929 |
| Islamismo | 5,874 |
| No especificada | 732.630 |
| 1Sólo contempla la población mayor de cinco años, que en el año 2000 sumaba 84.794.454 | |
| Fuente: INEGI (2000) [1] | |
Cuix yectel xihuitl, in achtocaxtiltoc macehualtin neltoquiztia ipan icel teotl tlachihuani cemanahuatl, atzintli, ilhuicatl, tepetl, tlalli, ehcatl, in metztli huan tonatih motenehua huehuecauh teotetl itech ohcequin.
Huehueteotl teoneltococayotl poliuhqui cenca iciuhcac catca ipampa catolicismo romano, macehualtin ahmo oneltoqui mochololih huan occequin tlaihiyohuatilocqueh zanno Santo Oficio (España Atlacayotl) ipampa judiotlacameh nozo marranos. Ihcuac caxtiltecah ompehua mah cristiania canah macahualtzin zan motlamati catolico teoneltococayotl quemeh cristianoyotl ipan yancuic tlalli ocholoc Caxtillan, matel in teopixqueh tlamacazqueh tlen oyeyah occequin cristianomeh itoca lutero tlalnetoqui, ortodoxo tlalnetoqui, huan inglaterratlalnetoqui ipan Reino Unido huan Alemania. Ohcequin cristianomeh itoca pentecostales, evangélicos, prebiterianos huan Testigos de Jehova.
Ipan macehualneltococayotl, mexica tlalneltoca ipan tlacameh ica teteo, quemeh Jesús Malverde, xeliuhca itzalan santomeh huan teomeh.
Axcan Mexico quipia miacquin tlaneltoqueh ipan cristianoyotl, mochintin catolicotlacameh, noyuhqui ohcequin neltococayotl judioyotl, ce calpolli ocachi hueyic ipan America Huitztlampa, mochintin azquenzitlacameh huan occequin sefarditlacameh nozo mizrahitlacameh, noyuhqui islamyotl ce neltococayotl ompa Mexico tlalli huan ahmo neltococayotl quihtoznequi ateos nozo ahmo teotlalnetoqueh.
Tlahtolli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In ahmo cah nahuatillahtolli Mexihco. Caxtillantlahtolli tel, motlahtoa iuh de facto achcauhtlahtolli auh 97% chanehqueh quitlahtoah. Hueynahuatilli ihuic Macehuallahtoltin tel, piya mochintin macehuallahtoltin motlahtoa Mexihco, ihuic tleinzazo chanehqueh tlapohualli, cualli iuhquin Caxtillantlahtolli canah motlahtoa auh macehualtin hueliti ihcuiloa achcauhtlahcuilolli intlahtolcopa.[40]. Caxtillahtoltica, nahuatilli toca -achi 60 tlahtoltin- tlacatiyan tlahtoltin. Inin piya mochintin Ixachitecah tlahtoltin tleinzazo chihualiztli; quitoznehqui, piya no ahmacehualtin Mexihco. Ic, Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas piya Quicaputlahtolli oquichiuh ihuicpa TCI, [41] no in Cuauhtemaltecah Ixachitecah tlacah.[42]
Mexihco icpiya ixachi Caxtillantlahtoqueh ica ompa tlahtolqueh tlein onto Caxtillantlahtolli tlacatiyan, auh ica ⅓ mochi Caxtillantlahtohqueh Cemanahuac.
In tlahtolli motlahtoa ipan Mexihco cah Nahuatlahtolli, Mayatlahtolli, Mixtecatlahtolli, Tzapotecatlahtolli, Otontlahtolli, Mazahuahtlahtolli, Michhuahcatlahtolli huan occequin. Occequintin Europanecah tlahtolli Veneziatlahtolli, Tlani teutontlahtolli, Alemantlahtolli, Franciatlahtolli, Catalantlahtolli, Galiciatlahtolli huan Rumaniatlahtolli.
Tlamachtiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In tlamachtiliztli ipan Mexihcoticpac miectin xiuhpohualli nican, aztecah ihuan mayatlacah onemachti canah ichanehhuan ica tlahtolli, tlahcuiloliztli, toltecayotl huan tlachiuhtlacayotl huan oahcico itechpahuic caxtiltecah ocuiltonoa in chanehqueh itech tlalpan ihuan itlachiuh ce huel tlahuapahuallalhuayotl ixcoyan no Mexihco.
Inon tlalpan axcan quipia ce cualli nivel nemachtiliztli ipampa macehualteizcaltiliztli xocoyoxiuhpan, in ahmo tlahcuiloyotl aci xihuitl 2020 ipan 9.02 % ichanehhuan tlacempohualiztli. Nican inic ce nemachtiliztli huan inic ome nemachtiliztli zan nen ihuan mamaltica (9 xihuitl mani nemachtiliztli). In tlacatiyan nican quipiya ipan temachtiliztli coconeh xochitlah, inic ce tlamachtiliyan, inic ome tlamachtiloyan, bachillerato, tepochcaltlamachtiloyan huan Hueyi tepochcalli, noyuhqui in Escuela Secundaria, noyuhqui quipia in conemeh; pipilton huan cihuapiltin temachtiah ica chanehqueh.
Mexihco quipia ipan ahcopa tlamachtiloyan, canahpa hueyi tepochcalli tlen itocah Universidad Nacional Autónoma de México, Instituto Politécnico Nacional, Universidad Autónoma de Guadalajara, Universidad Autónoma de Nuevo León, Universidad Autónoma de Chapingo huan Universidad Autónoma del Estado de México, ce pani tlamachtiloyan itech Mexico Instituto Tecnológico de Estudios Superiores de Monterrey, Universidad La Salle, Universidad Iberoamericana, Universidad de las Américas, ohcequin.
Inic ce nemachtiliztli canahpa huehcauh nemachtiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In Coconeh Chantli achcauhtica nemachtilli ica hueyi tepochcalli. Ce hueyic tepanahuiliztli ipampa mexihcatl macehualteizcaltiliztli in Comisión Nacional del Libros de Texto Gratuitos (Calpollotl Tlacatiyanco icopa amoxtlahcuiloliztli zan nen) otlachihualoc ipan CONALITEG tepoztlahcuilolli namaquilizhuayan icampa occequintin coconeh tlamachtilcalco. Axcan quipiya amoxtli ipan macehuallahtolcopa huan amoxtli ipampa ixpahpalcoconeh.
Ipan huehca altepemaitl ihuan macehualcalpolli quipia nemachtiliztli icampa tepozmetztli motenehua Edu-Sat tlen transmite videoconferencias ihuan teleconferencias caxtillantlahtolcopa ihuan macehuallahtolcopa ipampa 3000 tlamachtilcalli ihuan 300,000 temachtianimeh ipan occe tlacatiyan. Noyuhqui inin tlansmisión satelital Edusat aci canahpa occe tlacatiyan tlanihuic America tlahcopampa huan Colombia.
Álvaro Obregón oquichiuh Secretaría de Educación Pública ipan 1922. Yehhuan piya nemachtiliztli Mexihco.
Tequinemiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexihco ce tlacatiyan ican mochi tlacuicuiliztli ipan Centlalticpac quito Tlaquitcayotl ipan Tlachihuatlacayotl icampa UNESCO; ixquichi tlamatocac toltecayotl, yolizyoliztli ipan ahmo tlamatocac toltecayotl quemeh tlacualcayotl, macehualmihtotiztli, macehuallahtolloliztli.
Ipan inon tlalpan ihuicpa huehueyi tlahcuilomeh quemeh Diego Rivera, David Alfaro Siqueiros, José Clemente Orozco, Frida Kahlo occequintin. Inin xiuhpan 1650, zanno ihcuac tlahchilohuaya ompa Mexihco in iteuhcayo Miguel Cabrera. Occepa xihuitl Alejandro Toledo ce tlacuiloh cenca tenyo ipan Cemanahuac ipampa itlapal huaxyacatl ixiptli.
Ipan Mexihco, teonantzin Nantzin Juana Inés de la Cruz ihuan Juan Ruiz de Alarcón oamatlacuiloh amoxtli ica Caxtillantlahtolli. Ahzozan Octavio Paz oamatlacuiloh La piedra del Sol quemeh inic ce amoxtli ipampa Caxtillantlahtolli. Ahzozan huehca xihuitl oquiamatlacuilo Carlos Fuentes ahnozo in xochicuicani Rosario Castellanos.
In mexihcatl calmanayotl cenca cualli cah, Ipan huehuehaltepetl quemeh olmecatoltecayotl, mayatoltecayotl, tzapotecatoltecayotl, teotihuahcatoltecayotl, mexihcatoltecayotl, occequin. In caxtillanxiuhpan in teocalli ihuan tzacualtecalco motenehua Barroco. In axcan cahuitl mexicatl calmanayotl oquitlachiuh ipampa Luis Barragán ce calmanani achcauh ipan Minimalismo.
Tonalpohualamoxtli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
| Tonalpihualli | Ilhuitl |
|---|---|
| 1 metztli enero | Yancuic xihuitl |
| 6 metztli enero | Reyes Magos |
| 2 metztli febrero | La candelaria |
| Semana santa | Viernes Santo |
| Semana santa | Domingo de pascua |
| 1 metztli mayo | Día del trabajo |
| Mayo - junio | Día de las mulas |
| 15 metztli septiembre y 16 de septiembre | Fiestas Patrias |
| 1 metztli noviembre y 2 de noviembre | Día de Muertos |
| 20 metztli noviembre | Día de la Revolución Mexicana |
| 12 metztli diciembre | Día de la Virgen de Guadalupe |
| 24 mitztli diciembre y 25 de diciembre | Festividades navideñas |
Tlaixcopinaliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
In inic ce mexihcatl ixiptli xiuhpan 1897, itech Ingeniero Salvador Toscano otlachiuh ohtli ipan tlahuantli itechpa inin tlacatiyan cenca tlachcauh (oquicceecentlaaliaa yeh ipan xihuitl 50’s itoca itech Memorias de un Mexicano teeilnaamiquiliztli itechpahuicpa ce mexicatl, ihuan noyuhqui inic ce ahmo huehca tlaooltetzetzeliuhcaayootl motenehuaa Don Juan Tenorio xiuhpan 1898. In inic ce huehca tlaooltetzetzeliuhcaayootl catca Fatal Orgullo in xiuhpan 1916. Auh 1920 xiuhpan otlachiuhqueh inic ce peliculas icampa tlatozcatl Hollywood, California tlein otlaquiti nochi huel mexicah cineastas. In xihuitl 1930 otlachiuh in cine mach tlacaqui, cenca tenyoh in cemanahuac ipan nochi tlacatiyan caxtillantahtoltica ica peliculas iuhqui Sobre las Olas (aacueeyopan) xiuhpan 1932 nozo itechpahuic René Zacarías ihuan Raphael J. Sevilla in pelicula Alla en el Rancho Grande, xiuhpan1936.
Cah hueyi mexihcah ixiptlayoliztli quemeh Amores Perros auh Y Tu Mamá También auh huehueh quemeh Ahí Está El Detalle. Hueyi mexihcah ixiptlayotiani iuhquin Alfonso Cuarón ipan Harry Potter and the Prisoner of Azkaban.
Tlacualiztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Mexico quipia ce hueyi tlacualiztli moihtoa ic Patrimonio Cultural de la Humanidad ipan UNESCO, Nican ce tequichihualiztli itech cintli, chilli huan nohpalitl, tomatl, ohce xochicualli, ce hueyi tzapotecatl motenehua Abigaíl Mendoza, yehuatl itech Teotitlan ompa Huexyacac tlahtocayotl tlachihua tlemolli huan chilmolli. In tlayolli quitlaxcalia, atolli, tamalli, tlaxcalli, totopochtli huan tlaxcalpacholli.
Mexico ce tlacatiyan ica ixachi tlacualli in ompa tlaltipac, in tlacualli ma tacualli, tamalli, tlaxcalli, tlaxcalpacholli, pozolli, tzopitl, chilaquilitl, tlaxcalchilatl, tlatetzauhtli, neuctli, tlemolli, ohcequin.
Nican quipia onilli ma, mexcalli, meoctli, tlapaloctli, tleatl ohcequin.
Tonalizcayotl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Tequichihualiztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Miac tlatzotzohnaliztli cah inin tlacatiyan iuhquin rock, pop nozo tlātlamantic. Hueyi tlacuīcaliztli cateh Lorena y Los Alebrijes, Noesis, Etnia, occe.
Ca cuicacan quemeh Auditorio Nacional, Foro Sol huan Teatro Metropolitan.
Tlahcuiloliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Tlacuiloliztli ipan mexicah catca itech huehuehcauh cahuitl ica achto macehualtin.
Tlatzohtzonaliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Hueyi cuicanimeh[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Huehuehtequiyotl itech tlacatlalticpac[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- 1987 – Tlachihualiztli – Xolalpan Huaxyacac Juárez huan Monte Albán
- 1987 – Tlachihualiztli – Teotihuahcan
- 1987 – Tlachihualiztli – Xolalpan Altepetl Mexico huan chinamilpan Xochimilco
- 1987 – Tlachihualiztli – Palenque
- 1987 – Yoliztli – Reserva de la Biósfera de Sian Ka'an
- 1987 – Tlachihualiztli – Xolalpan Cuetlaxcoapan
- 1988 – Tlachihualiztli – Xolalpan Pachtitlan huan oztoyotl
- 1988 – Tlachihualiztli – Chichén Itzá
- 1991 – Tlachihualiztli – Xolalpan Morelia
- 1992 – Tlachihualiztli – El Tajín
- 1993 – Tlachihualiztli – Tlahcuilolli ipan San Francisco Tepehuahcan
- 1993 – Tlachihualiztli – Xolalpan Zacatecah
- 1993 – Yoliztli – Ichan hueyimichtin El Vizcaíno
- 1994 – Tlachihualiztli – Achto teocalmecac macuilpohualxiuhpan XVI ipan Popocatepetl
- 1996 – Tlachihualiztli – Uxmal
- 1996 – Tlachihualiztli – Xolalpan Querétaro
- 1997 – Tlachihualiztli – Hospicio Cabañas
- 1998 – Tlachihualiztli – Paquimeh
- 1998 – Tlachihualiztli – Xolalpan Tlacotalpan
- 1999 – Tlachihualiztli – Xochicalco
- 1999 – Tlachihualiztli – Xolalpan Campeche
- 2002 – Yoliztli – Kalak'mul
- 2003 – Tlachihualiztli – San Francisco teocalmecac ipan Sierra Gorda
- 2003 – Tlachihualiztli – Miccailhuitl
- 2004 – Tlachihualiztli – Tlaquitcalli Luis Barragán
- 2005 – Yoliztli – Tlalhuactli huan teotlalli ipan California ayollohco
- 2006 – Tlachihualiztli – Mexcalmillah ipan Tequillan
- 2007 – Tlachihualiztli – Altepetl Tepochcalli UNAM
- Huehuecauh altepetl ipan Mexico
Momotlaliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Nican Mexihco quipia cualli neicxitapayolhuiliztli, itlacahuan cateh ica Selección Mexicana del Fútbol. In momotlaliztli ipan Mexihco tlalli cah ipampa xopatoltiliztli (ihuicpa in xiuhpohualli XX), chiquiuhpatoliztli, omemalacaztli, tenis, mapatoltiliztli, huan momotlacayotl itech tepozcuaitl. Axcan, Mexihco tlalli, ce centlalticpac huelitini ica momotlaliztli, ihcuac tecuacan itechpahuic Olimpicayoh Mahuiltiliztli xiuhpan 1992 in ompa Altepetl Mexihco 1968, otlacauh huel miac imomotlaliz ipampa ce tlacatiyan itech America Latina cemantoc tlalli.
Mexihco oquipia cemanahuac tlamahuichihuanih ipan momotlalcayotl quemeh: xopatiliztli, padel, mapatoltiliztli, hockey patines, amapatoltiliztli, acalpamitl, karate, judo, taekwondo, boxeo, tenis, atletismo, gimnasia, trial, enduro, triatlón, aquizaliztli, windsurf, golf, motociclismo, rally, ciclismo, ocachi axcan; Inin Fórmula 1 huan quiquiuhpatoltiliztli.
Mexihco ipan Olimpicayoh neahuiltiliztli.
No xiquitta[xikpatla | xikpatla itsintlan]
Amoxtiliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- García Escamilla, Enrique, Historia de México en náhuatl y español, caxtillāntlahtolcopa , otepoztlahcuiloc ipan Altepetl Mexihco, Plaza y Valdés Editores, xiuhpan 1991.
Toquiliztequitl[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- ↑ «Mexico - Geography». CIA The World Factbook. CIA.
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ Alfonso González & Mirta A. González, Español para el hispanohablante en los Estados Unidos.Nemachiyōtīlli:Spa/nhn
- ↑ Poblamiento de América
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita revista
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita noticia
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ Nemachiyōtīlli:Cita web
- ↑ Constitución de los Estados Unidos mexicanos (1824), nohuiyan
- ↑ Constitución de la República Mexicana (1857), nohuiyān
- ↑ Francisco Xavier Clavijero ōtzintih īHistoria antigua de México y de su conquista oquitlahtoh itechpa in país del Anáhuac (in Anahuac tlacatiyan) ipan inic ce amoxtlahtolxexeloliztli, tel ipan mochi yeh quitenehua territorio mexicano (Mexihcotlalli) ahnozo reino de los mexicanos (mexihcah itlahtohcayo) in Yancuic España in tlen quipia in huehuehcauh mexicatlalli, huan no in mayatlalli huan in michhuahcatlalli.
- ↑ Constitución de los Estados Unidos mexicanos (1824).
- ↑ Arquelogía Mexicana, Oasisamérica, 9 ome metztli in xihuitl 2019.
- ↑ Casas y Caballero, 1995: 38.
- ↑ Márquez Morfín y Hernández Espinoza, 2005: 14.
- ↑ MacNeish, 1968: t. II.
- ↑ Aveleyra, 1956.
- ↑ Fujita, 2006: 82-98.
- ↑ Christian Duverger, 2007.
- ↑ López Austin īhuān López Luján, 2001.
- ↑ Las fechas son de Pool, 2007: 10.
- ↑ Kubler, 1984: 191.
- ↑ Childs Rattray, 1997: 73.
- ↑ Thomas, 1993: 115-128
- ↑ Díaz del Castillo, 2007: 15-27
- ↑ Thomas, 1993: 193-210
- ↑ Díaz del Castillo, 2007: 145-148
- ↑ Sahagún, 1999: 702-703.
- ↑ Thomas, 1993: 427-438
- ↑ Díaz del Castillo, 2007: 254-262
- ↑ Díaz del Castillo, 2007: 367-373
- ↑ Sahagún, 1999: 845-848. Se desconoce la fecha exacta de la muerte de Cuauhtémoc, así como el paradero de sus restos.
- ↑ INEGI (2010): "Superficie Continental e Insular del Territorio Nacional", consultada el 10 de mayo de 2010.
- ↑ Biodiversidad en México.
- ↑ 38,0 38,1 Sistema Nacional sobre la Biodiversidad en México.
- ↑ Estadistícas Población extranjera en México por nacionalidad 2020, 2 metztli mayo, 2022.
- REDIRECCIÓN Nemachiyōtīlli:Spa/nhn
- ↑ Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas. Ihcuilōni īpan Tlachicōnti 4, 2007.
- ↑ Kikapúes - Kikaapoa īhuīcpa CDI.. Ihcuilōni īpan Tlachicōnti 4, 2007.
- ↑ Cuauhtēmallān īhuān Chiyapan tlahtōltin īhuīcpa CDI. Ihcuilōni īpan Tlachicōnti 4, 2007.
Tlahtolcaquiliztiloni[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- ↑ Tlahtolli moihtoa ipampa mayatlacameh ipan Yucatan. Ipan nahuatlahtolli quihtoznequi yucatecatlahtolli.
- ↑ Tlahtolli moihtoa continente caxtillahtolcuepa. Ipan nahuatlahtolli quihtoznequi cemantoc tlalli.
Occe necuazaloliztli[xikpatla | xikpatla itsintlan]
- Teyacanaliztli
- Sitio oficial de la Presidencia de la República Nemachiyōtīlli:Spa/nhn
- Sitio oficial del Senado de la República
- Sitio oficial de la Cámara de Diputados
- Sitio oficial de la Suprema Corte de Justicia de la Nación
- Occequin