Paquimeh, Chihuahuah
Paquimeh ītōcā cē huēhuehāltepētl īpan Chihuahhua, Mēxihco.
Tlahtōllōtl[Ticpatlaz | Ticpatlaz itzintiliz]
Paul Kirchhoff ōmotōcāc inīn tlālpan īcan Ixachicuāuhtlān īpan 1958 (11 tōchtli) īhuān cē huēyi ahuemaniliztli īca tlahuacapanixtlahuaqueh, zacaixtlahuaqueh īpan tepēmeh, campa Paquimeh ōmahuitzoac āltepētlācayōtl catcah ocachi īhuāni inīn tlālpan. Nicān ōcatcah occequīntīn īhuānimeh āltepēmeh īcan Chaco, Aztēcaltepēc, Snaketown, Mesa Verde īhuān La Ferrería.
Ixachitlān aci cē huēyi tecuanixachichitlān īpan Tlacetilīlli Tlahtohcāyōtl, tlein ma panō īpampa tlāltin Utah, Colorado, Arizona, Yancuīc Mēxihco īhuān Texas; in iuh mēxihcatl tlahtohcāyōtl Chihuahhua, Sonora īhuān Durango.
Ixtlamatqueh mieccan oquitemachtiah ixachi xiuhtin huehca, tenquintin tlatin inic tlacayomeh campa tlachihualtlacayotl Paquimeh intzontecoma ca in iacoquitzaliz toltecayotica ipan Ixachicuauhtlan.
In temachtitzacualpan Paquimeh 350 quillometromeh canapa icalaquian ayamictlan altepetl Chihuahuac ca, auh tlahco ce quillometro ihuicpa altepetl Yancuic Paquimeh. In huehuealtepepan ocachi ihuani ipampa ayamictlan Mexico, inin izcalli, acoquitzaliztli ica icnotl oyeya xiuhtintitlan XIII ihuan XV, achtotipan ihcuac caxtiltecah oaciuh. In tlachihualtlacayotl Paquimeh ocueponi niman zanyeyo ayamictlani tlahtocayotl ihuicpa Chihuahuac ihuan occequintin tlaltin inic Ixachicuauhtlan.
Tlacameh ihuicpa altepetl Paquimeh calpoltin cenca ohuitique. Amo quipiayah ce tlahcotlahtocayompan ihuan amono yehuantin ochantiaque tlami ce tlacayotica tlatquitl quemeh xochixachitlacah. In tlalmacehualtin catcah mecacenyelloque auh amicniuhtin mexicah nozo chichimecah, auh yeceh tlapohuayah ica miec tlatquimeh ihuan altepecalixpan ma nexpanatica motlacentiah ica xochixachitlacah hueyaltepemeh.
In macehualtin onemiah Paquimeh in opatah, pimah, xovah, xanomeh ihuan conchah; aquintin otlahuelcaquiah opan in tlahtomachtiani nic tlacatlahtolli in nahuatl ipampa amo xi tecicamati intzalan. Nahuatlahtolli acicamatiayah ihuan tlahtoayah cenca cualli ipampa mecatlachihualtlacayomeh ihuan pochtetecayo ma quipiayah ica tlacayomeh quemeh toltecah ihuan aztecah. Tlacameh pimah in atleinemic calpolli ihuicpa Paquimeh ma otlamic ipan xiuhmolpilli XXI, occequintin calpoltin mopolihuioh ihuan amotlacahuan moteneloah ica occe calpoltin quemeh aztecah, xonotah, chihuahuah y navahotecah.
In tlayohuilli ocachi huey ica huehuetlacameh in toltecayotl; azoquitica, texitlatzoyo auh occequintin tlamantin nic amiliztli; yeceh motlamahuitzoac xi cueponi ce huehuetoltecayotl ipan hueytlahtocayotl canin monemiqui anehuatzi tlamantli. Ihcuac huehuetlacatl tlanequi yehuatl tlalia ipan altepemameh, auh nicpaqui xi mozcaltia ce macehualtlahtolli, pehua xi tlachihua tlachihualtlacayotl ihuan tlamantin tlacatlahtoaque.
Atoyanahuac ipan Paquimeh tihuelitiah xi nemiqui miyacatin yuhcayotl Clovis axcampa cuix yeh huehcapan 2600 xiuhtin, ma tlachihuayah ininque tlacameh campa in amiliztli ica hueyoyolcameh, inonque in atlatl quemeh toltecayonextiyotl ihuic huehuetlacameh ixpan in chicauhnemiliztli.
In tlacameh huey nemachtianimeh nic chihualiztin auh yehuantin quipiah in malhuilocayotl ihuic xi ca otocayotiaque ce yehyacoliztlachihualtlacayotl. Yehuantin ticpiayah tlachihualcaltin pampa xi tlachihua tlatzopilantin, ichcatilmatin, tlaquemitl. Nouhqui ticpiayah tlachihualcaltin ipan tepalcayotl ihuan xiuhtepalcatl ica tlacuiloltin nozo cenca cualli ochihualoc ipan nextiyotl ica yuhcayomeh cihuah ihuan yolcameh. Nouhqui otlachihuah quetzalcocozca, tianquiztilonimeh quemeh chiquiuhyotl ihuan tepoztlatquimeh ipan amochitl.
Tlachihualtlacayomeh Anasazi, Hohokam ihuan Mocoyoni ocuaponiah quin axcan 5000 xiuhtin ihuan tlein nicpiayah nexpanatica ica tlapixcayotl tlayolli, etl, chilli, ayotli ihuan ichcatl; In oztoyotl ihuan teoxihuitl nozo amochitl; in yuh pochmatlameh, ahuilmatlameh, tlamachtli, chalchiuhcayotl, cuauhximayotl ihuan ecchihualiztli. Tlacameh Paquimeh ocepancaque catcah ica occequin tlacayomeh ipan huehca matlapochtli ma temacac xi ixmati toltecayotica ixquichca huehca tlalpan quemeh Yucatan nozo Huaxyacac.
2600 xiuhtin huehcapan nimoacohuioh in huey tlachiuhtin ihuicpa huehuecalmanayotl ochihualoc ipan Mexico. Ayamictlaco Mexico ihuan huitzicalaquian TICA, ocueponi ce tocacalmanayotl nic xi ehecahuia in chicahuac tlaceceyan ipan ihuic totonqui xopantlan. Ipan tlachihualtlacayotl Paquimeh, ohueyioh achitizin caltin ica malacachtic tzintetl in cuauhtli ihuan tetl. Noihqui otlaquetzaque huey calpoltzacualtin ipan cuauhtemimiltin ihuan chicauhtoque xamitepampan. In tlahcotlecuitl campa otlachihuaya in mihtotin tlacameyomeh ihuan quenin ichtacayomeh.
In altepeyo onyaliztli Paquimeh acioh cuix 1500 xiuhtin ihcuac yeh quichantia oyeya huehcapa miec xiuhtin. Nican cueponi ce altepetl ica azqui macuilcaltin altepetlan inic aitualtin ihuan ce teopatli campa itocacalmanayo ca ipan tlalli auh tete. Ayamo altepetl catca auh neciah amachtotlaquetzahuan ma quipiah ixtin canapa tlachihualtlacayotl Mocoyoni, yeceh necoah in huey yollocayotl in amocalmananihuan.
Ica tlalcalmanayotl motlaquetzac in altepepan Paquimeh cuix yeh 2600 xiuhtique. Inin calmanayotl mocueponic huey ixtlahuaco tlahuacapanixtlahuatitlan, cuacuauhtlan ipan tepemeh. Paquimeh nezcayotia nahuatlahtoltica “Huey Chaltin” auh tlapitzintia inin tocaitl yeceh xi namiqui huey tlaquetzacaltin ica tlaletiquemeh in yuh cuahuitl, acapitzaltin, tetl ihuan xamitl. Inin altepetzin quipia ce yehyalizcayotica cenca tlamachiotilli ica Mocoyoni tlachihualtlacayotl ihuan Toltecatlachihualtlacayotzin.
Amonamicpan in xochixachitlaltepemeh, in calimayan Paquimepan monamiquiah tlahcotlalnepan zanyeyo tlaltipac, ipan teopantzacualnahuac. Inin Imaniapan in onyaliztli, azqui mochintin calmanayocalpan oteneloh ica zan ce calmizquiztetl ma xi quipia ocachi macuiltlalpepechtique ipan tlacpac ihuan azqui 2000 tlacacochihuayan.
Canapa altepeicalaquian ca tepancalmiquizteco, tlatlalilli noihqui ihuan tete axcan mihtoa yehuantin tequipa- noayah yeceh teopantzacualco; cepantica inon caltlaquetzaliztli ica huey mamatlatl ipan atecocolyuhcayotl. Nican nouhqui ce huey tianquiztlacoyan oyeya tlein motlachihuaya in itlatlaliliz cochototolacameh, necoc ecyolicopililtica, xiuhtepalcatl, teoxihuitl ihuan amochitl. Nic inon, yehuantin otlachihuaque calpitzaltin tlein oquihuelitioh in cuitlahuiliztli inonque totomeh quemeh in tepancaltin nic cochomeh ica totonquiloni auh hueytlaliliyan pampa tianquizquilonimeh ihuan amantolhuayan.
In huey tlaquetzalizpan achtopatica cateh in tlaxahuilcan, xamixcaltextli, tzacualollin, chancomolcan, calmictlan ihuan chantemimilco. Inon ahuel ipampa tlein amoza yehuantin quipiayah ce hueypochtianquiztiloyan ica toltecah ihuan mexicah; amozan ma yehuantin oyehyacoh ipan tlachihualtlacayotl auh yecnemiliztli in macehualtin Paquimeh; icanican in tlaxahuilcan ica itzompan, momoztin nic Quetzalcoatl nozo Tezcatlipoca ihuan tzacualilhuicalco.
In calmanayotl Paquimeh ontetoca ipampa ichantlacahuan, iaitualhuan, ichantlalcalhuan ihuan tepanchinamimeh, imomozhuan auh teocaltin ochihualoque ica xamitl. Oquitlaquetzac ipan icalaiquizayan centlazotl atle xi tlapohua ica in atamictlani centlazotzin quemeh tehuantin titlachihuah axcan. Inin ihuani xi tlamati ma yehuantin huey calmanayotemachtianimeh yollocentlaltica, ipampa totoniloni ihuan cualli neihiyotiloni, apantin, atecohtin, atlaliltin ihuan hueyac acoyocmatlatl ma cahualtia cuitlameh.
Tehuantin tihuelitiah xi tlahuelcamati nouhqui in caltentin ipan tzopelhuicyuhcayotl ihuan pitzahuacuauhcalixameh tlein tlahuelcaqui in calacoayan inic tlahcoaquizaliztlayocan ipan hueyac tlaquetzaliztli. Tlahtec cochiantin catca tlecuimeh, xamixcaltexcaltin ihuan tlacualcaltin, pepechtin, tlapiacaltin, tlachihualcaltin ihuan moacoya ipampa ecahuaztin canapa occequintin tlalpepectin ipan tlaquetzaliztli.
In ayamictlani tlacayotl Paquimeh otlamahuitzoac iacoquitzaliz ipan amo hueyac cahuitl 56 xiuhtin. In altepetl oyancuic miacpac ixquichca ma oachtotipac in tlacazomalotl, acualli tlatquiyotl auh acualli tlahtocayotl.
Inin 1340 alpepeticpac omacehuac ce temamauhtic chichinoliztli ma ohuetzic calmiquiztete ihuan omiquioh miec altepehuaque. In yoltlacayotl onenemique huehcapan occequin altepemeh nozo otlaliaque tlahcopan oztomeh atlacomoltitlan, ipan tepetlan Nantzin. Inin 1420 omopohuac in yancuic tlaquetzayotl inic altepetl Paquimeh yeceh inon amopoalpan itlatquiacoquitzaliz ihuan zan yehuantin ohuelitioh xi yoltia in talpixcayotl.
Inin 1584 caxtiltecah otetlapaloaque in altepetl ipampa ce chontaltetlapaloliztli ochihualoc ipan Franciscotzin de Ibarra, quenin ixachi hispantecah oitzahuiac ihuicpa altepematlaltica; aquintin amotlanenehuiliac ica rromaltepemeh ipan Africa Ayamictlan ihuan Hispania. Zotlatzonco inin 1660 otlacahualoc in altepetl ipampa mochintin.
Yeceh huel achtotipan ihcuac caxtiltecah tlapantlazazque Paqumeh, in yolmacehualtin ipan chichinoliztli, omonequioh xi caltlaquetza incalhuan oztotitlan pampa xi ehecahuia tepehuanimeh, cececuiliztli ihuan tecuanimeh yolcameh.
Inin 1659 Álvaro Núñez Cabeza de Vaca, tlanonotza yanon xamicalzoltin canapa tlahtocayotl Hispania ihuan tlatquiliztin inonque tlalpan tlein otecochehua in tetzauhquiyotl huel chontaltlacameh nic xi altepetlalia in hueyaque tlatlatecapan ihuicpa in ayamictlan Yancuic Caxtillan.
Atlacomoloztomeh in achtotlamachiotliztli ihuic altepeyotl ipan Chihuahuac auh cenca xiuhtin nican ca in chantli ihuicpan huel macehualtin ipan Mexico. Inon oztomeh tihuelitiah xi tlahuelcamati in chantin nican cateh centellocaltica ica tematumalcochihuayan, itlahcotecuh, inxamixcaltexcaltin, inamelhuan, inhueymolcaxihuan nozo achiyamazchiuhque ihuan incoyomictlahuan.
Quintepan huey chichinoliztli ma ohuetzqui in altepetl, amo otlatlahuelcuitiac tlein inin tlaliaz ipan icnotl ipampa occequintin altepehuameh; ic eutloctecah ayamo yehuantin onamiquioh altepetlalitica. In caxtiltecatl Baltazar de Obregón otlapantlazac inon altepetl ipan Ixachitlan ihuan onehuatiac in nonotzaltin itech inemiliz cana tlahtotepehuani in Yancuic Galixia, ipampa Don Nuño de Guzmán.
Zatlatzonco amo huehca tzacualzoltin huehuealtepetl Paquimeh nican ma xinechaltepetlalia in teocalli San Antonio de Padua ipampa teopixqui Marcos de Niza, auh tepetzintin tlalmacehualtin ma alpetlaliayah inin altepetl, nechotlalcuapac canapa teocaltlan in axcan altepetl Casas Grandes, Chihuahuac.
Inin 1950 in tlatemoani Charles Di Peso opeuh ce huey tlatquitlatatlalcaliztin ipan inonque calzoltin ihuan omopohuac in tlatquitl nic xi tlapantlaza occe itech inin altepetl ochihualoc ipan xamitl auh cuahuitl. Yolmacehualtin ipan hispantepehualiztli ihuan canapa popolocah apachtin yehuantin ohueliti xi chantia huehca mexicaltepeticpaque, yehuantin nextia ixcoyan itlalcalmanayo ipan tlahuacapanixtlahuac Chihuahuac ihuan atlacomoltepetlan.
Āmoxtiliztli[Ticpatlaz | Ticpatlaz itzintiliz]
- Rodríguez Villegas, Manuel, Paquimé, la arquitectura de Tierra (Paquimeh, Calmanayotl ipan Tlalli), Ītlahcuiloa Nāhuatl īhuān caxtillāntlahtolcopa , Fragmentos del trabajo de tesís para obtener el grado de arquitecto del Instituto Tecnológico de Pachuca, Pachoacan Soto, Hidalgo, Tlaōnti 2006.
